Morgunblaðið - 09.05.2018, Blaðsíða 19

Allt daglegt líf okk-
ar er markað af hinu
opinbera – ríki og
sveitarfélögum. Við
keyrum öll um götur
og vegi sem lagðir
hafa verið fyrir al-
mannafé, losnum við
skólp í gegnum sam-
eiginleg holræsi,
fáum vatn og raf-
magn frá opinberum
aðilum. Flestir koma í þennan
heim á fæðingardeildum sjúkra-
húsa og ganga menntaveginn á
kostnað samfélagsins. Stór hluti
þjóðarinnar er í vinnu hjá hinu op-
inbera, þúsundir vinna við að
þjónusta opinbera aðila og aðrir
eiga mikið undir ríkinu komið, allt
frá verktakanum sem tekur að sér
vegagerð, til heildsalans sem selur
ríkisfyrirtæki skrifstofuvörur, frá
bakaranum sem tryggir að starfs-
menn opinberra stofnana fái
brauð, til tónlistarmannsins sem
heldur tónleika fyrir troðfullu
húsi, sem byggt var fyrir reikning
skattgreiðenda.
Margir búa í húsnæði í eigu
hins opinbera eða hafa náð að
eignast íbúð í skjóli niðurgreiddra
vaxta eða beinna styrkja í gegnum
skattkerfið. Öðrum er gert ókleift
að eignast íbúð. Skortstefna
stærsta sveitarfélagsins keyrir
upp fasteignaverð sem smitast út í
allt efnahagslífið. Ríkið er leiðandi
í verðmyndun á ýmsum vörum og
þjónustu eða brenglar samkeppni
með ýmsum reglum og afskiptum,
boðum og bönnum. Með marg-
víslegum hætti – stundum lævís-
um – er reynt að hafa áhrif á
hegðun almennings.
Öll njótum við að-
stoðar hins opinbera;
þegar veikindi steðja
að, atvinnuleysi, slys,
fátækt, örorka eða
þegar farið er á eft-
irlaun. Við greiðum
skatta, ef ekki af
tekjum þá óbeint
þegar keypt er í mat-
inn, bensín sett á bíl-
inn eða keypt stíla-
bók fyrir börnin í
grunnskóla.
Ríkisvæðing
náungakærleikans
Óhætt er að fullyrða að yf-
irgnæfandi meirihluti okkar Ís-
lendinga lítur svo á að í gildi sé
sáttmáli. Við erum sammála um
að standa sameiginlega að öflugu
heilbrigðiskerfi þar sem allir fá
nauðsynlega þjónustu án tillits til
efnahags eða búsetu. Við höfum
heitið því að aðstoða þá sem
minna mega sín til sjálfshjálpar
og stuðla að mannlegri reisn okk-
ar allra. Og við viljum tryggja
jafnræði borgaranna.
Í grámyglu hversdagsins leiða
hins vegar fæstir hugann að hlut-
verki og skyldum ríkisins eða
sveitarfélagsins. Við göngum út
frá því sem vísu að allt liggi skýrt
fyrir og staðinn sé vörður um sátt-
málann. Af og til verðum við pirr-
uð vegna frétta um að vafasama
ráðstöfun opinberra fjármuna en
erum yfirleitt fljót að komast yfir
ergelsið.
Þegar stjórnmálamenn með
stuðningi og oftar ekki eftir ráð-
leggingum embættismanna og
sérfræðinga ákveða að auka út-
gjöld, er líklegra en ekki að við
fögnum, ekki síst ef fjármunirnir
eru eyrnamerktir til menntamála,
heilbrigðismála eða annarra vel-
ferðarmála. Fæstir velta því fyrir
sér hvort fjármunum sé vel varið –
hvort þeir nýtist með skyn-
samlegum hætti og hvort sú þjón-
usta sem greitt er fyrir muni
batna. Mælikvarðarnir hafa
brenglast. Opinber þjónusta er
mæld á stiku útgjalda en gæði
þeirrar þjónustu sem veitt er fyrir
sameiginlega fjármuni er auka-
atriði. Kannski er þetta vegna þess
að við viljum kaupa okkur frá
vandamálunum, – ætlumst til þess
að ríki og sveitarfélög leysi flest
vandamál, ekki síst þau sem ná-
granni okkar glímir við. Afleið-
ingin er ekki aðeins sú að við hætt-
um að hafa áhyggjur af því hvort
fjármunum hins opinbera er varið
með hagkvæmum hætti, heldur
einnig að við verðum ónæmari fyr-
ir erfiðleikum náungans. Við lítum
svo á að með sköttum og gjöldum
getum við „keypt“ okkur frá bág-
indum samferðafólksins.
Ég hef haldið því fram að við
séum að ríkisvæða náungakærleik-
ann. Krafan er að hið opinbera
grípi til sinna ráða í stað þess að
við réttum fram hjálparhönd. Rík-
isvæðing náungakærleikans hefur
gert það að verkum að við sættum
okkur við að ríkið þenjist stöðugt
út.
Úr hlekkjum hugarfarsins
Eftir Óla Björn
Kárason » Líkt og á síðustu
öld verðum við að
brjótast úr hlekkjum
hugarfarsins þó að ekki
væri til annars en að
tryggja hagkvæma
nýtingu sameiginlegra
fjármuna.
Óli Björn Kárason
Höfundur er þingmaður
Sjálfstæðisflokksins.
Hugarfarsbreyting
Ég óttast við séum hægt og bít-
andi að missa sjónar af hlutverki
ríkis og sveitarfélaga. Við erum að
festast í gildru hugarfars þar sem
lausn flestra ef ekki allra vanda-
mála sé að auka útgjöld. Tor-
tryggni í garð einkaframtaksins
hefur náð að festa rætur og talið
best að ríkið annist flest, jafnvel
þótt aðrir séu betur til þess falln-
ir, veiti betri og ódýrari þjónustu.
Hægt og bítandi er hætt að huga
að því hvernig takmörkuðum fjár-
munum er best varið til að tryggja
að hægt sé að standa við sáttmála
sem við viljum halda í heiðri.
Kerfið er hægt og bítandi að grafa
undan sjálfu sér.
Þess vegna þurfum við hug-
arfarsbreytingu – ekki ósvipaða
og átti sér stað í íslensku atvinnu-
lífi á síðustu tveimur áratugum
liðinnar aldar. Þá tókst að draga
úr þátttöku og áhrifum ríkisins af
atvinnulífinu.
Á fimm ára afmælisráðstefnu
Viðskiptablaðsins árið 1999 gerði
Davíð Oddsson, þáverandi for-
sætisráðherra, hugarfarsbreyt-
inguna að umtalsefni. Þótt erfitt
væri að mæla hana fyndu allir
glöggt fyrir henni og ættu að vera
stoltir:
„Nú dettur engum í hug að sitja
á biðstofum stjórnmálamannanna
til að verða sér úti um fé í gjald-
þrota fyrirtæki. Ríkisvaldið sér
um að plægja akurinn, en fólki er
látið eftir að sá og uppskera. Nú
kæmist enginn stjórnmálamaður
upp með að segja að almenn efna-
hagslögmál eigi ekki við á Íslandi.
Ekki frekar en að nokkur vís-
indamaður með viti mundi halda
því fram að þyngdarlögmálið gilti
ekki hér á landi. Nú bíða menn
ekki lengur eftir efnahags-
aðgerðum ríkisstjórnarinnar, eða
bráðabirgðalögum ríkisstjórn-
arinnar, eða gengisfellingu rík-
isstjórnarinnar. Fólk vill hvorki
smáskammtalækningar né meint
aukaverkanalaus töframeðul.“
Hugarfarsbreytingin sem Davíð
Oddsson gerði að umtalsefni fyrir
tæpum tveimur áratugum varð til
þess að enginn vildi lengur kann-
ast við nauðsyn þess að ríkið fái
eitt að stunda rekstur á útvarps-
og sjónvarpsstöðvum. Fáum ef
nokkrum datt í hug að það væri
eðlilegt að opinberir aðilar krefð-
ust sérstakra skýringa á því í hvað
frjáls borgari ætlaði að „eyða“ er-
lendum gjaldeyri sem hann keypti
í banka. Ekki nokkur maður hafði
skilning á því að starfsmenn
Seðlabankans sætu yfir greiðslu-
kortayfirliti, (þeirra fáu sem höfðu
leyfi til að nota kreditkort) og
gerðu athugasemdir við eyðsluna.
Líkt og á síðustu öld verðum við
Íslendingar að brjótast úr hlekkj-
um hugarfarsins þó að ekki væri
til annars en að tryggja hag-
kvæma nýtingu sameiginlegra
fjármuna og styrkja þannig getu
hins opinbera til að tryggja þá
þjónustu sem við ætlumst til. Við
þurfum að skera fituna af ríkinu
og ríkisrekstrinum, innleiða sam-
keppni þar sem við á og nýta hæfi-
leika og getu einstaklinga til að
veita ekki síðri og oft ódýrari
þjónustu en ríkið sjálft. Ef við
náum að greina á milli þess hver
borgar og hver veitir þjónustuna
og gerum kröfu um hagkvæma
nýtingu fjármuna, er að minnsta
kosti hálfur sigur unninn.
19
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 9. MAÍ 2018
Í almennum hegn-
ingarlögum er ein-
stökum tegundum
brota raðað í kafla.
Einn þeirra (XXVI.
kafli) ber heitið
„Auðgunarbrot“. Þar
segir strax í upphafs-
ákvæði (243. gr.), að
fyrir þau brot sem í
kaflanum getur, skuli
því aðeins refsað að
þau hafi verið framin
í auðgunarskyni. Meðal brotanna
sem kaflinn lýsir eru margar teg-
undir auðgunarbrota, eins og til
dæmis þjófnaður, fjárdráttur,
fjársvik, gripdeild og umboðssvik.
Umboðssvikabrotið mun ekki
vera mjög algengt í réttar-
framkvæmd gegnum tíðina. Það
felur það í sér að hinn brotlegi
hafi fengið aðstöðu til að gera
eitthvað, sem annar maður verður
bundinn við, eða hefur fjárreiður
fyrir aðra á hendi, og misnoti
þessa aðstöðu sína. Um þessi brot
gildir það skilyrði sem lögin segja
að gildi um öll brot kaflans: Þau
þurfa að hafa verið framin í auðg-
unarskyni.
Samkvæmt þessu felast auðg-
unarbrot í því að auðga sjálfan sig
eða annan mann með ásetningi á
kostnað brotaþola. Áherslan ligg-
ur á auðguninni en ekki skaðanum
eða tjóninu sem brotaþolinn verð-
ur fyrir. Það er auðvitað refsivert
að vinna tjón á verðmætum hags-
munum annarra, þó að ekki sé
gert í auðgunarskyni. Slík brot
nefnast tjónsbrot og geta varðað
við almenn hegningarlög (sjá til
dæmis XXVII. kafla laganna).
Þau varða því aðeins við ákvæði
kaflans um auðgunarbrot að fram-
in hafi verið í því skyni að auðga
brotamann sjálfan eða annan sem
hann vill auðga á
kostnað brotaþola.
Þegar lögin áskilja
að brotin séu framin í
auðgunarskyni, felst í
því krafa um að
ásetningur brota-
mannsins hafi staðið
til auðgunarinnar.
Það verður því ekki
refsað fyrir þessi brot
nema slíkur ásetn-
ingur teljist sannaður
í máli. Slík sönnun er
stundum afar einföld,
eins og til dæmis við flest þjófn-
aðar-, fjárdráttar- eða fjár-
svikabrot, svo dæmi séu tekin.
Á undanförnum misserum hafa
menn verið dæmdir á Íslandi í
margra ára fangelsi fyrir auðg-
unarbrot án sönnunar um að þau
hafi verið framin í auðgunarskyni,
þ.e. án þess að einu sinni sé vikið
að því í forsendum dóms hvort
sannaður sé auðgunartilgangur.
Reyndar hefur oftast legið fyrir að
hinn sakaði maður hafi gert það
sem hann gerði í allt öðrum til-
gangi en að auðgast sjálfur. Oftast
er augljóst að hann hefur aðeins
verið að reyna að vinna bank-
anum, sem hann vann við gagn, þó
að vel megi vera að mönnum finn-
ist að ekki hafi alltaf tekist vel til
við þá iðju. Í staðinn fyrir skil-
yrðið um auðgunartilgang hefur
verið búin til einhvers konar
áhættukenning. Hefur þá verið
látið duga í dómsforsendum að
telja að hinn sakaði maður hafi
valdið áhættu á að brotaþoli (oft-
ast banki) yrði fyrir fjártjóni. Í
fæstum tilvikum hefur hér verið
um að ræða háttsemi sem til
greina hefur komið að telja refsi-
verð sem tjónsbrot, enda þarf tjón
að hafa orðið til að slík brot teljist
framin. Þau geta því yfirleitt ekki
falist í því að valda áhættu á tjóni
sem ekki verður. Reyndar er það
svo í atvinnurekstri að einatt er
valdið áhættu með lögskiptum við
aðra. Á þetta ekki síst við starf-
semi banka.
Við verndum mannréttindi borg-
ara með ýmsum hætti. Meðal ann-
ars er kveðið svo á í 69. gr. stjórn-
arskrárinnar að engum verði gert
að sæta refsingu nema hann hafi
gerst sekur um háttsemi sem var
refsiverð á þeim tíma þegar hún
átti sér stað. Í þessu felst meðal
annars að dómstólar hafa ekki
heimild til að gefa refsiákvæðum
nýtt innihald sem fer út fyrir eðli-
lega orðskýringu á texta refsilaga.
Að mínum dómi er ekki vafi á að
margir Íslendingar hafa á undan-
förnum misserum mátt þola brot á
mannréttindum sínum, þegar þeir
hafa verið sakfelldir fyrir auðg-
unarbrot án þess að sannaður hafi
verið á þá auðgunartilgangur og
dæmdir til margra ára fangels-
isrefsinga. Það er afar þungbært
að hafa þurft að verða vitni að
dómstólastarfsemi í landinu, sem
svo freklega hefur brotið rétt á
mönnum og hér hefur verið raun-
in. Það bætist svo við að svo er að
sjá sem ráðamenn á sviði stjórn-
sýslu og lagasetningar virðast láta
sér þetta í léttu rúmi liggja.
Vaknið, Íslendingar, vaknið!
Eftir Jón Steinar
Gunnlaugsson
» Á undanförnum
misserum hafa
menn verið dæmdir á
Íslandi í margra ára
fangelsi fyrir auðg-
unarbrot án sönnunar
um að þau hafi verið
framin í auðgunar-
skyni.
Jón Steinar
Gunnlaugsson
Höfundur er lögmaður.
Um afbrot og mannréttindi
Hinn 9. maí árið 1950
var stigið mikið heilla-
spor þegar grunnurinn
að Evrópusambandinu
var lagður eftir áratugi
af ófriði. Um alla Evr-
ópu er 9. maí fagnað sem
eins konar afmælisdegi
Evrópusamstarfsins.
Ekkert hefur fært Ís-
lendingum jafn mikil
lífsgæði á jafn skömm-
um tíma og það að ganga að hluta til
inn í það samstarf í gegnum Evrópska
efnahagssvæðið (EES) – en það gerð-
um við árið 1994. Í einu vetfangi
breyttist íslenskur markaður úr
300.000 manna svæði í 300 milljónir og
síðar 500 milljónir með stækkun Evr-
ópusambandsins. Í gegnum samning-
inn getum við keypt afurðir aðild-
arríkjanna frjálslega, ferðast um þau
að vild, sótt þar nám eða störf og jafn-
vel sest í helgan stein.
Mikilvægi Evrópusamstarfsins fyr-
ir Ísland er óumdeilanlegt.
Því miður hefur borið á orðræðu
sundurlyndis síðustu misseri. Oftar og
oftar heyrast raddir sem ala á for-
dómum, ýta undir þjóðernishyggju og
vilja jafnvel loka sig meira af frá um-
heiminum – jafnvel frá okkar nánustu
samstarfsríkjum. Nýlega hafa þær
raddir orðið háværari sem vilja að við
segjum skilið við EES-samninginn,
þrátt fyrir öll þau lífsgæði sem hann
færir okkur.
Evrópusambandið og aðild að því
hefur bæði kosti og galla – sjálfur tel
ég kostina talsvert fleiri en gallana, og
sé okkur sérstakan hag í því að kasta
örmyntinni okkar og taka upp traust-
an og stöðugan gjaldmiðil sem opnar
möguleika á að bæta lífskjör okkar Ís-
lendinga frekar, með
lægri vöxtum og afnámi
verðtryggingar. Ég tel
auk þess að við gætum
sinnt hagsmunagæslu
miklu betur innan sam-
bandsins en utan þar
sem við fengjum þá sæti
í ráðherraráðinu, að
kjósa okkur Evr-
ópuþingmenn og til-
nefna framkvæmda-
stjóra sem fullgildur
meðlimur ESB. Þar
liggur mín sannfæring. Aftur á móti
tel ég eðlilegt að almenningur fái að
greiða atkvæði um þessa vegferð.
En sama hvernig sú vegferð fer –
þá ber að verja EES-samninginn af
öllu afli.
Við getum nefnilega valið veröld
sem nærist á tortryggni og hræðslu
við það framandi; heim sem byggist á
flokkun og aðgreiningu, lokuðum
landamærum, þar sem hver þjóð á að
vera sjálfri sér nóg. Eða við getum
valið okkur veröld þar sem við stönd-
um fyrir kröftuga alþjóðasamvinnu
og samskipti, viðskiptafrelsi, neyt-
endavernd, mannréttindi og frið.
Gleðilegan Evrópudag!
Eymdarkjör án
Evrópusamstarfs
Eftir Loga
Einarsson
»Ekkert hefur fært Ís-
lendingum jafn mikil
lífsgæði á jafn skömmum
tíma og það að ganga að
hluta til inn í það sam-
starf í gegnum Evrópska
efnahagssvæðið.
Logi Einarsson
Höfundur er formaður
Samfylkingarinnar.
logie@althingi.is