Morgunblaðið - 06.07.2018, Qupperneq 17

18
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 6. JÚLÍ 2018
Hægt er að lýsa skoðun á ritstjórnargreinum Morgunblaðsins á http://www.mbl.is/mogginn/leidarar/
Hinn 1. júlívar hálföld liðin
frá því að samning-
urinn um bann við
útbreiðslu kjarnavopna var
undirritaður. Grunnhugsunin
að baki samningnum var sú að
koma í veg fyrir að fleiri ríki en
þau fimm sem þá þegar höfðu
komið sér upp kjarnorkuvopn-
um myndu bætast í „kjarn-
orkuklúbbinn“, en á sama tíma
veita þeim ríkjum sem ekki
vildu þróa slík vopn réttinn á
að nýta sér kjarnorku í frið-
samlegum tilgangi.
Samningurinn hefur nýst vel
að mörgu leyti, og vekur at-
hygli að nánast öll aðildarríki
Sameinuðu þjóðanna eru aðilar
að honum, sem er fáheyrt. Þá
er grunnstef samkomulagsins
það að á endanum verði stefnt
að algjörri eyðingu allra kjarn-
orkuvopna. Antonio Guterres,
framkvæmdastjóri Sameinuðu
þjóðanna, setti fram í maí síð-
astliðnum nýtt stefnuplagg þar
sem því var heitið að alþjóða-
samfélagið beitti sér enn frek-
ar fyrir afvopnunarsamningum
um kjarnorkuvopn, og hétu
Bandaríkin, Bretland og Rúss-
land öll í kjölfarið að þau stæðu
enn að baki samningnum og
lokatakmarki hans um kjarn-
orkuvopnalausan heim.
Enn er þó mjög langt í land
áður en sú draumsýn getur
orðið að veruleika. Samningur-
inn hefur til dæmis
ekki náð að veita
fullkomna trygg-
ingu gegn frekari
útbreiðslu kjarn-
orkuvopna. Fjögur ríki, Ind-
land, Pakistan, Ísrael og Norð-
ur-Kórea, hafa bæst í hóp
kjarnorkuríkjanna í trássi við
samkomulagið og Íranar hafa
undanfarinn áratug gert sig
líklega til þess að bæta sér
einnig í þann hóp. Framganga
þessara ríkja, einkum og sér í
lagi Norður-Kóreu og Írans,
eykur ekki á bjartsýnina um að
markmið samkomulagsins um
kjarnorkuafvopnun muni nokk-
urn tímann ná fram að ganga.
Tilfelli Írans er sérstaklega
varasamt. Nái Íranar að koma
sér upp kjarnorkuvopnum
bendir ýmislegt til að vígbún-
aðarkapphlaup gæti hafist í
Mið-Austurlöndum. Þá má
læra ýmislegt af því hvernig
Norður-Kórea náði að koma
sér upp kjarnorkuvopnum með
því að ganga á bak þeim samn-
ingum og loforðum sem ríkið
veitti umheiminum.
Í alþjóðamálum ríkir um
margt meiri óvissa en árið
1968, í miðju kalda stríðsins
þegar óttinn við að endalok
mannkyns væru á næsta leiti
var alltumlykjandi. Því er jafn-
vel enn brýnna en þá að ríki
heimsins nái að standa vörð
saman um samkomulagið og
endanleg markmið þess.
Hálf öld frá kjarn-
orkusamkomulaginu}Er afvopnun möguleg?
Fyrir skömmustaðfesti
Hæstiréttur dóm
undirréttar í máli
tveggja manna
gegn 365 miðlum
ehf. og fjórum
blaða- og fréttamönnum þeirra.
Þetta var vegna umfjöllunar um
svonefnt Hlíðamál. Iðulega er
eins og gengið sé út frá því að
talsmenn fjölmiðla taki illa sér-
hverri ofanígjöf sem starfs-
menn þeirra verða fyrir, og
engu skipti hvort tilefni hafi
verið til hennar eða ekki.
Brugðið er skildi fyrir í nafni
málfrelsisins. Allir viðurkenna
þó að málfrelsið hafi sín tak-
mörk og þau eru í þágu þess.
Glórulaus ósannindi og óþörf og
meiðandi stóryrði hafa ekkert
með málfrelsi að gera. Dóma-
framkvæmd hér á landi sýnir að
mönnum er nú gert að umbera
margt það sem áður hefði verið
dæmt fyrir. Sú þróun er jákvæð
um flest. Mestu mannorðsatlög-
ur og skítugasti skætingurinn
eru nú á netinu. Þar þekkjast fá
mörk og nöfn skítmennanna
gjarnan falin. Á hefðbundnum
fjölmiðlum sjá
flestir og eins og
ósjálfrátt um þau
takmörk sem mál-
frelsið býr við, í
þágu þess og ann-
arra.
Fyrrnefndir dómar voru
mjög alvarlegir, en mesta al-
vörumálið var þó það að dóm-
arnir voru réttir og sann-
gjarnir. Þess vegna voru
viðbrögð stjórnenda fjöl-
miðlanna dapurleg. Eins og
fjölmiðlarýnir Viðskiptablaðs-
ins benti á fóru „Fréttablaðið
(og aðrir miðlar í fjölmiðla-
samsteypunni, sem þá hét 365)
yfir margvísleg mörk í fréttum
sínum“.
Og síðar: „Þegar á frumstigi
fréttanna var ljóst að það var
eitthvað bogið við þær. Fréttin
breytti um stefnu, frásagnir
mjög gildishlaðnar og þótt
stundum væri vísað til heimilda
virtist hún aðeins ein. Allt þetta
hefði átt að vera fréttastjóra
og/eða ritstjóra tilefni til þess
að grennslast betur fyrir um
vinnubrögðin, efnistök og fram-
setningu.“
Sök yfirstjórnar fjöl-
miðlanna er skýr-
ingin á furðulegum
viðbrögðum þeirra}
Röng viðbrögð
Þ
að er nauðsynlegt að hugsa reglulega
um hlutverk stofnana ríkisins, hvort
fjármagn sé vel nýtt og hvort starf-
semin eigi yfir höfuð að eiga vera á
vegum ríkisins.
Ríkisútvarpið er ein þessara stofnana. Sam-
kvæmt lögum er markmið þess að stuðla að lýð-
ræðislegri umræðu, menningarlegri fjölbreytni
og félagslegri samheldni í íslensku samfélagi
með fjölmiðlaþjónustu í almannaþágu. Því er
ætlað að leggja rækt við íslenska tungu, menn-
ingu, sögu þjóðarinnar og menningararfleifð.
Það er ljóst að Ríkisútvarpið sinnir þessu hlut-
verki skv. lögum. En það gera aðrir fjölmiðlar
einnig. Aðrar sjónvarps- og útvarpsstöðvar,
stórar og smáar, framleiða vandað íslenskt efni,
miðla upplýsingum, sinna afþreyingarhlutverki
og þannig mætti áfram telja. Það sama gildir um
prent- og vefmiðla. Hraðar tæknibreytingar
gefa okkur enn meiri ástæðu til að endurskoða hlutverk
ríkisfjölmiðils. Starfsemi Ríkisútvarpsins, líkt og annarra,
þarf að breytast í takt við þær.
Aðrir fjölmiðlar, sem ekki eru kostaðir af ríkinu, hafa í
lengri tíma bent á erfitt rekstrarumhverfi. Samkeppnis-
staðan verður ekki betri þegar ríkisfjölmiðillinn fær um
fjóra milljarða króna á ári í útvarpsgjald og rúma tvo millj-
arða í auglýsingatekjur. Frjálsir fjölmiðlar eru að keppa
um sömu auglýsingatekjur við Ríkisútvarpið, sem er þó
með fjögurra milljarða króna forskot frá skattgreiðendum.
Nýlega var fjallað um framgöngu ríkisfjölmiðilsins á aug-
lýsingamarkaði í aðdraganda HM í knatt-
spyrnu. Það er ljóst að fjölmiðlar í einkarekstri
hafa ekki sömu burði til að keppa á þeim mark-
aði óbreyttum.
Frjálsir fjölmiðlar eru grundvöllur fjöl-
breyttrar og gagnrýninnar umræðu í samfélag-
inu. Þeir eru vettvangur skoðanaskipta, miðlun
upplýsinga og fjölbreytt flóra íslenskra fjöl-
miðla sem sinnir einnig því mikilvæga hlutverki
að vernda íslenska tungu. Nefnd um rekstrar-
umhverfi einkarekinna fjölmiðla skilaði í byrjun
þessa árs tillögum um það hvernig bæta megi
rekstrarumhverfi fjölmiðla þannig að þeir geti
sinnt hlutverki sínu með öflugri hætti. Ein af
þessum tillögum var sú að Ríkisútvarpið myndi
víkja af auglýsingamarkaði. Það er tillaga sem
þarf að skoða af fullri alvöru.
Allir ofangreindir þættir leiða til þess að rétt
er að ræða af yfirvegun starfsemi og rekstur
Ríkisútvarpsins. Það er hægt að gera án þess að leggjast í
skotgrafir og stjórnmálamenn eiga líka að geta haft skoð-
un á rekstri félagsins án þess að verða teknir sérstaklega
fyrir. Hér er ekki lagt til að RÚV verði lagt niður í núver-
andi mynd, en það má vel velta því fyrir sér hvort ekki sé
hægt að reka öflugan fjölmiðil fyrir fjóra milljarða á ári og
leyfa einkareknum fjölmiðlum að keppa um auglýsinga-
tekjur á sanngjörnum og eðlilegum markaði.
Áslaug Arna
Sigurbjörns-
dóttir
Pistill
Fjögurra milljarða króna forskot
Höfundur er formaður utanríkismálanefndar og ritari
Sjálfstæðisflokksins. aslaugs@althingi.is
STOFNAÐ 1913
Útgáfufélag: Árvakur hf., Reykjavík.
Ritstjóri:
Davíð Oddsson
Aðstoðarritstjóri:
Karl Blöndal
Ritstjóri og framkvæmdastjóri:
Haraldur Johannessen
BAKSVIÐ
Magnús Heimir Jónasson
mhj@mbl.is
Embætti ríkislögreglustjórahefur ekki komið sím-hlustunum lögreglu í þaðfyrirkomulag sem ríkis-
saksóknari hefur sett embættinu eft-
ir lagabreytingu sem tók gildi 1. jan-
úar 2017. Til stendur eftir breyting-
una að gögn sem verða til vegna
símhlustana eða annarra sambæri-
legra úrræða verði vistuð í málaskrá
lögreglu, LÖKE, en upptökur hler-
aðra símtala eru nú varðveittar í hug-
búnaði sem gengur undir heitinu
Hlerinn.
Samkvæmt upplýsingum frá
ríkissaksóknara er aðgangur rann-
sakenda að upptökum með þeim
hætti að ekki hefur verið unnt að
upplýsa eftir á hverjir hafa hlustað á
upptökurnar en í lögum um meðferð
sakamála segir eftir breytingu að í
reglum sem ríkissaksóknari setji rík-
islögreglustjóra um símhlustanir
skuli koma fram hvernig tryggt verði
að unnt sé að upplýsa eftir á hver eða
hverjir hafi haft aðgang að upplýs-
ingum sem aflað hefur verið með
símhlustun eða sambærilegum að-
gerðum.
Í nýlegri skýrslu ríkissaksókn-
ara um eftirlit með símhlustunum
fyrir árið 2017 segir að núverandi
utanumhald í Hleranum bjóði ekki
upp á þessa skráningu og þar sem
ekki sé hægt að veita skoðunar-
aðgang verði að afrita upptökur af
símtölum á disk eða USB-lykil og af-
henda þannig afrit af öllu efninu til
rannsakenda málsins. Bendir ríkis-
saksóknari á að afritagerð af upptök-
unum hafi ekki verið miklum tak-
mörkunum háð.
„Rannsakendur geta verið fleiri
en einn og engin leið er að rekja
hversu mörg afrit eru gerð af upp-
tökunum eða hver hlustar á þær, sé
slíkt ekki skráð með skipulegum og
rafrænum hætti,“ segir í skýrslu rík-
issaksóknara.
Fengu fjárveitingu 2017
Með því að aðlaga LÖKE er ætl-
unin að stýra aðgangi að gögnunum
þannig að eingöngu verði veittur
hlustunaraðgangur fyrir skilgreinda
rannsakendur. Auk þess yrði skráð
hverjir hlustuðu og hvenær og kerfið
héldi utan um eyðingu þegar hún á að
fara fram án tafar, s.s. ef samtöl sak-
bornings við verjanda hafa verið tek-
in upp. Á fjárlögum 2017 fékk ríkis-
lögreglustjóri fjárveitingu upp á níu
milljónir króna vegna vistunar hlust-
unargagna. Skiptist fjárveitingin í
fjórar milljónir til tækjakaupa og
fimm milljónir í hugbúnaðarþróun og
aðlögun á LÖKE. Slík upphæð er í
samræmi við kostnaðargreiningu
frumvarpsins sem varð að lögum
2017 en að sögn Helga Magnúsar
Gunnarssonar vararíkissaksóknara
var óskað eftir upplýsingum frá ríkis-
lögreglustjóra um hvað embættið
taldi breytinguna kosta.
Í byrjun árs 2018 athugaði ríkis-
saksóknari hvernig háttaði til með
forritun þessa og flutning gagnanna
inn í LÖKE og segir embættið í
skýrslu sinni að samkvæmt upplýs-
ingum frá ríkislögreglustjóra sé
vinna hafin. Ekki fengust þó svör við
því hvenær kerfið yrði tekið í notkun.
„Ríkissaksóknari hefur áhyggjur af
að enn muni líða nokkur tími áður en
LÖKE getur uppfyllt þær kröfur
sem gerðar eru í lögunum frá 2016,“
segir í skýrslunni.
Millibilsákvörðun í gildi
Helgi segir að nú sé skráning
með þeim hætti að lögreglustjórar
skrá niður í excel-skjal hverjir hafa
aðgang að símhlustunum eða fengið
afrit af þeim. „Það eru fyrirmæli frá
ríkissaksóknara, sem eru í gildi núna,
þar sem við leggjum fyrir lögreglu-
stjórana að halda skriflega skrá í
hverju máli: Hverjir hafa aðgang,
hvaða afritanir eru gerðar af hlust-
unargögnum og hverjir hafa fengið
afrit svo hægt sé að eyða þeim eftir
á,“ segir Helgi. „Þetta er ekki eins
fullkomið en þetta er svona millibils-
ákvörðun svo að þeir haldi utan um
það þannig að þeir viti sjálfir hvaða
afrit voru gerð og hverjir fengu að-
gang að því.“
Spurður hvað valdi töfum á því
að færa símhlustanir úr Hleranum í
LÖKE segist Helgi ekki geta svarað
því nákvæmlega en telur manneklu
eiga þátt í því. „Þeir voru að koma
sér upp gagnagrunni í LÖKE til að
varðveita rafræn sönnunargögn, þar
á meðal þessi gögn, en svo á eftir að
skrifa forritið þannig að það uppfylli
þessi skilyrði. Bæði um að hægt sé að
eyða samtölum sakborninga við verj-
endur sína, þannig að það sé einhvers
konar búnaður í kringum það, og að
það sé hægt að skrá að það eigi að
eyðast. Það er ekki nóg að varðveita
þetta til eilífðarnóns inni í LÖKE.“
Ríkissaksóknari gaf fyrirmæli
um eftirlit ríkissaksóknara með sím-
hlustunum og skyldum úrræðum
hinn 6. mars 2017, vitandi að þá hefði
sú breyting á LÖKE ekki orðið. „Var
þetta fyrirkomulag hugsað til bráða-
birgða en stafræn varsla og sjálfvirk
skráning á aðgangsupplýsingum í
LÖKE er nauðsynleg til að unnt sé
að rekja með öruggum hætti meðferð
gagnanna,“ segir ennfremur í
skýrslu ríkissaksóknara sem hefur
kallað eftir upplýsingum frá lög-
reglustjórum og héraðssaksóknara
um hvernig þeir hyggjast haga
skráningunni. Embætti ríkislög-
reglustjóra hefur móttekið fyrir-
spurn blaðamanns um hvað valdi töf-
um á þessu ferli en svör hafa ekki
borist.
Skráningu símhlust-
ana lögreglu ábótavant
Fjöldi úrskurða um beitingu símahlustana
Eftir embætti og tegund brots árið 2017*
Auðgunar-
brot
Fíkniefna-
brot
Kynferðis-
brot
Leit að
fólki
Ofbeldis-
brot Annað Alls
Héraðssaksóknari 1 1
Lögreglustjóraembættin:
Austurlandi 2 1 3
Höfuðborgarsvæðinu 4 90 5 6 4 38 147
Suðurnesjum 1 49 2 2 1 55
Norðurlandi eystra 1 2 3
Suðurlandi 1 1
Vestfjörðum 6 6
Vesturlandi 2 2
Alls 8 147 9 8 5 41 218
*Heildarfjöldi úrskurða óháð því hvort heimild var nýtt. Heimild: Ríkissaksóknari.