Morgunblaðið - 18.08.2018, Blaðsíða 10

10 FRÉTTIRInnlent
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 18. ÁGÚST 2018
BAKSVIÐ
Ágúst Ingi Jónsson
aij@mbl.is
„Ég neita því ekki að ég fann til með
æðarkollunum í þessu leiðinlega
veðri sem var í vor,“ segir Guðrún
Gauksdóttir, formaður Æðarrækt-
arfélags Íslands, en hún er með
æðarvarp við ósa Ölfusár. Hún segir
að kollan hafi byrjað að verpa á hefð-
bundnum tíma í vor, en þar verpir
æðarkollan fyrr heldur en er norðar
dregur.
„Við lentum í sérlega slæmu veðri
og nokkuð var um að hreiður eyði-
legðust og kollurnar flæmdust í
burtu undan roki og rigningu. „Mörg
hreiðrin urðu gegnblaut og dúnninn
fauk úr hreiðrunum og var út um
allt.“
Guðrún segir að sumarið hafi víða
verið erfitt fyrir æðarbændur á Suð-
vestur- og Vesturlandi, en það hafi þó
verið misjafnt á milli staða. Hún
reiknar með að samdrátturinn hjá
henni verði um 20%. Sumarið var
hins vegar almennt gott fyrir norðan
og austan. Á söndum Suðurlands er
lítið um æðarvarp, að Dyrhólaey und-
anskilinni.
Æðarvarp nytjað á 400 jörðum
Áætlað er að eitthvert æðarvarp sé
nytjað á um 400 jörðum á landinu og
er stór æðarvörp að finna í öllum
fjórðungum. Margir æðarbændur
eru einnig með hefðbundinn búskap,
en aðrir stunda æðarrækt með öðr-
um störfum.
Algengt hefur verið síðustu ár að
um og yfir þrjú tonn hafi verið flutt
út árlega, en í fyrra var talsverður
samdráttur frá árinu á undan og
rúmlega tvö tonn af dún flutt út. Ekki
liggur fyrir hversu mikið af dún verð-
ur unnið í ár og segir Guðrún að enn
sem komið er séu útflutningstölur frá
Hagstofunni helsti mælikvarðinn á
stöðu greinarinnar.
Minni útflutningur í fyrra gæti
bæði skýrst af markaðsaðstæðum og
minna framboði af dúni, en víða var
leiðindatíð fyrir æðarbændur í fyrra-
vor. Vaxandi tekjur hafa þó komið af
fullvinnslu dúnsins hérlendis, einkum
í sængur til útflutnings eða til að
halda hita á Íslendingum. Upplýs-
ingar um þá framleiðslu liggja ekki
fyrir, að sögn Guðrúnar, en unnið er
að því að afla nákvæmari talna.
Mikil verðmæti eru fólgin í dún-
inum eins og sést á því að útflutnings-
verðmæti nam árin 2012-2016 um og
yfir 500 milljónum hvert ár. Mest
verðmæti fékkst fyrir dúninn árið
2016 eða rétt tæplega 700 milljónir,
en þá voru flutt út 3,4 tonn. Í fyrra
voru tæplega 2,2 tonn af dún flutt út
fyrir tæplega 400 milljónir.
„Fann til með æðarkollunum“
 Sumarið víða erfitt fyrir æðarbændur á Suðvestur- og Vesturlandi  Sumarið almennt gott fyrir
norðan og austan  Dúnn fluttur út fyrir tæpar 400 milljónir króna í fyrra en um 700 milljónir 2016
Ljósmynd/Erla Friðriksdóttir
Æðarvarp Hlynur Örn Hjálmarsson og Arnar Rafnsson í ungastíunni á góðum degi í Hvallátrum á Breiðafirði.
Æðarkollur komu upp tiltölulega fáum ungum á
talningarsvæði Háskólaseturs Snæfellsness í ár, en það
nær frá Brjánslæk vestur að Gilsfjarðarbrú, auk
eyjanna í kringum Stykkishólm. Hlutfall unga á æðar-
kollu var tæplega 0,3 í ár, sem er tæpur helmingur af
meðaltali áranna 2007-2017, sem var 0,6 ungar á kollu,
að sögn Jóns Einars Jónssonar, forstöðumanns Rann-
sóknasetursins.
„Maður sá það og heyrði á mönnum að bleytutíðin á
álegunni var erfið fyrir kollurnar, rigningin reyndi á
þær. Það blotnaði upp í hreiðrunum hjá mörgum og
meira var um að köld egg væru skilin eftir í hreiðrum,“
segir Jón Einar.
Spurður hvort þessi niðurstaða hafi áhrif á stofninn
til lengri framtíðar, segist hann ekki telja að svo verði.
„Þetta er langlíf tegund og fuglarnir verða margir
hverjir 15-20 ára. Kollurnar byrja að verpa 2-3 ára þann-
ig að þær fá 10-15 varptilraunir yfir ævina. Í góðu ári
verpa þær 3-5 eggjum þannig að það þarf ekki nema
1-2 góð ár til að halda í horfinu.“
Færri ungar komust á legg við Breiðafjörð
TALNING HÁSKÓLASETURS SNÆFELLSNESS
land, Holland, Ítalíu, Pólland og
Frakkland.
Gæði æðardúnsins eru rómuð og
þykja eiginleikar hans einstakir. Að-
spurð segir Erla að þau selji sæng
með 800 grömmum af dún á um 600
þúsund krónur. Í Japan sé heldur
meiri dúnn í sængunum og þar slagi
verð fyrir sæng hátt upp í verð á
smábíl og geti verið nálægt tveimur
milljónum.
„Æðardúnn er einstök vara og al-
tengja menn útvarp við hátalara í
varplandinu og láta Gufuna glymja
allan sólarhringinn.“
Erla segir að æðarrækt hafi vakið
athygli víða um heim og stórar er-
lendar sjónvarpsstöðvar hafi heim-
sótt safnið og einnig farið út í Hval-
látur í Breiðafirði, en þar á Erla
aðild að æðarvarpi. Þá rekur hún
ásamt fjölskyldu sinni fyrirtækið Ís-
lenskan æðardún ehf., sem hreinsar
dún frá bændum víða um land, selur
víða um heim og framleiðir einnig
og selur dúnsængur.
Sæng á verði smábíls í Japan
Erla áætlar að fyrirtækið hreinsi
um þriðjung þess dúns sem hirtur
er á hverju ári eða 1000-1200 kíló.
Yfir hásumarið starfa fimm manns
við hreinsunina, en fjölskyldan sinn-
ir hreinsun og sölu afurða allt árið.
Alls koma um sjö fyrirtæki á land-
inu að hreinsun á dúninum.
Síðustu ár hefur mest af æðardún
farið til Japans, en Þýskaland, Aust-
urríki og Sviss eru einnig stórir
kaupendur. Nokkur kíló fara til fjöl-
margra landa í Asíu og Evrópu og
má nefna Taivan, Hong kong, Kína,
Jórdaníu, Noreg, Danmörku, Finn-
Vaxandi aðsókn hefur verið að Æð-
arsetrinu í miðbæ Stykkishólms.
Erla Friðriksdóttir og fjölskylda
hennar reka safnið og segir hún að
margir viti lítið um æðarfuglinn,
dúntekju og gæði æðardúns. Þetta
eigi jafnt við um Íslendinga sem er-
lenda gesti. Alls voru gestir um
2.500 í fyrra, en regluleg sýning
stendur aðeins sumarmánuðina
þrjá.
Í safninu eru lifnaðarhættir æðar-
fuglsins sýndir, ýmis búnaður,
hvernig dúnninn er hirtur og
hreinsaður og hvað er gert úr hon-
um. „Aðferðir bænda eru misjafnar
og þeir hafa allir sína menningu í
þessu, að sjálfsögðu eru þeir allir að
gera það eina rétta,“ segir Erla.
„Sumir fara einu sinni í hreiðrin,
aðrir fimm sinnum og síðan allt þar
á milli.
Erlendar sjónvarpsstöðvar
Í varplöndum má finna belgi, hús,
útvarpstæki, bjöllur og stangir, ým-
ist til að laða kolluna að eða til að
stugga við vargnum. Ég held að
flestir séu sammála um að Rás eitt
sé langbest til að stugga við mink og
tófu, en laði kolluna að um leið. Þá
veg náttúruleg, en annars staðar er
dúnn hliðarafurð frá matvælafram-
leiðslu. Gæsir og endur eru aldar til
að fá bringur og lifur, fuglinum er
síðan slátrað og dúnninn nýttur. Ís-
lenskur æðardúnn er hrein náttúru-
afurð, sem myndi fjúka í burtu ef
bændur myndu ekki tína hann,“
segir Erla.
Erla áætlar að í ár verði fram-
leiðslan 2,5-3 tonn. Sveiflur einkenni
þessa atvinnugrein og það sé sjald-
gæft að toppár sé á öllum svæðum
á sama ári, en Erla er varafor-
maður Æðarræktarfélagsins „Við
stýrum ekki framboðinu, náttúran
sér um það,“ segir Erla. Hún segir
að fyrir um tíu árum hafi þau borg-
að 90 þúsund fyrir kíló af dún, en
2016 hafi verðið verið hæst og farið
í 215 þúsund krónur. Hún segir að
lítið sé farið að selja í ár og því liggi
ekki fyrir á hvaða verði verði gert
upp við bændur.
Útflutningur á æðardúni frá Íslandi 2008-2017
2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017
4
3
2
1
0
tonn 800
600
400
200
0
Millj. kr.
2,0
1,6
3,7
3,1 3,1 3,1
2,4
3,1
3,4
2,2
217
157
392 375
508
600
474
600
694
392
Útflutt tonn Milljónir króna
Gufan glymur
í varplandinu
 Bændur hafa „allir sína menningu“ í
æðarræktinni  Náttúrulegar sveiflur