Skírnir - 01.04.2011, Blaðsíða 52

50
JÓHANN PÁLL ÁRNASON
SKÍRNIR
að hugsjónin væri raunhæf, en þessi utanaðkomandi staðfesting var
of laustengd kjarnanum í lífs- og heimssýn hans til þess að hún gæti
orðið mótandi þáttur í listsköpun (og skiptir þá minna máli að Hall-
dór gerði stundum meira úr slíkum tengslum en efni stóðu til, t.d.
þegar hann taldi bolsévísk skrif um „lausn bændamálsins“ til afl-
gjafa Sjálfstæðs fólks). Á hinn bóginn var sovézki loftkastalinn svo
þýðingarmikill fyrir jafnvægið í fullmótuðum skoðunum Halldórs,
að þegar hann hrundi varð að taka allt sem á einhvern hátt blandaðist
hugmyndafræði til endurskoðunar. Þessi þáttaskil höfðu að sínu
leyti meiri háttar áhrif á bókmenntasköpun Halldórs. Skuldaskilin
við kommúnismann (ásamt öllu sem þau drógu á eftir sér) voru í
því tilliti afdrifaríkari en samfylgdin við hann hafði verið.
Eftir uppgjörið voru kerfisfesta, hugmyndafræði og rétttrúnaður
eitur í beinum Halldórs, og má með nokkrum rétti tala um aftur-
hvarf til upprunalegri skilnings á þeim grundvallandi lífsviðhorfum
sem allt ritstarf hans hafði, beint eða óbeint, látið stjórnast af. Þar
með er ekki sagt að hugmyndaerfðir eða -straumar hafi engu máli
skipt lengur. Áframhaldandi glíma við andstæðurnar sem hann
hafði viljað koma undir eitt þak tók mið af ólíkum túlkunarhefðum,
en engin þeirra náði hugmyndafræðilegum yfirtökum. Ekki verður
um það deilt að Halldór nálgaðist kaþólsku aftur á þeim áratugum
sem hér um ræðir; en kaþólskan í Kristnihaldi undir Jökli er af
öðrum toga en í Vefaranum. Gagnrýnendur (einkum Peter Hall-
berg) hafa einnig bent á vaxandi áhrif lífsspeki sem Halldór kenndi
gjarnan við taó. Umdeilanlegt er hve mikið af henni var kínverskt,
hverju Halldór bætti sjálfur við og hvaðan honum komu forsendur
til þess; það þarf ekki að ræða hér. Taóismi Halldórs var kannske
fyrst og fremst lykill að því sem sumir hafa kallað forskilvitlega ein-
ingu trúarbragða (transcendental unity of religions). I öllu falli var
hann of margræður og of fjarlægur þessa heims viðleitni til að geta
tekið að sér hugmyndafræðileg hlutverk.
Athuganir frá ýmsum hlihum
Sem rithöfundur hafði Halldór sízt minni áhuga á fornsögum — og
fornmenntum almennt — eftir uppgjörið en áður. Til þess lágu