Skírnir - 01.04.2011, Qupperneq 67

SKÍRNIR
ÓBOÐINN GESTUR
65
þess tókst íslandi að kría út Marshallhjálp sem ætlað var að aðstoða
Evrópuríki við að rísa úr rústunum eftir stríð.2
Valur hélt því fram í fyrirlestri sínum að sumt í viðbrögðum Is-
lendinga við efnahagshruninu mætti skýra með tilhneigingu þeirra
til að líta á sig sem fórnarlömb utanaðkomandi afla og til að haga
sér líkt og þriðjaheimsland í uppreisn gegn heimsvaldastefnu. Á
því leikur enginn vafi að í opinberri umræðu var íslandi stillt upp
sem fórnarlambi stríðsins þrátt fyrir allan gróðann; litið var á her-
námið sem atlögu að sjálfstæði landsins. Þó að íslensku þjóðinni
hafi létt við að þýskir nasistar skyldu ekki hernema landið, leit
hávær hópur svo á að Bretar væru boðflennur þegar best lét, heims-
valdasinnar þegar verst lét, og því ekki hótinu skárri en dönsku
nýlenduherrarnir.3
Hernám Breta og síðar Bandaríkjamanna varð áberandi við-
fangsefni íslenskra bókmennta í styrjöldinni og á árunum þar á
eftir, og segja má að enn eimi eftir af því. Samt hefur umfjöllunin,
umræðan og athyglin einkum beinst að „ástandinu".4 Mér hefur
einungis tekist að finna tvær stuttar greinar þar sem sjónum er
beint að hernáminu sjálfu sem bókmenntalegu viðfangsefni (Kruger
1993; Rapp 2005). „Hernámið" er að sjálfsögðu ekki einhlítt hug-
tak í íslensku samhengi. í stríðinu barðist hernámsliðið fyrir
„rétta“ málstaðinn og hafði verið gert út af örkinni til þess að
halda nasistum frá landinu. Þetta var með öðrum orðum það sem
nú er almennt kallað „vinveitt hernám". Þegar seinni heimsstyrj-
öldinni lauk hófst nýtt „kalt“ stríð og staðan varð enn tvíbentari
vegna þess að ísland varð enn á ný gestgjafi erlendra hermanna og
það þýddi þar til fyrir skemmstu að landið var hvorki hersetið né
2 Sjá Val Ingimundarson 1996: 141-77; að hans sögn fékk ísland meiri aðstoð á
hvern íbúa en nokkurt annað ríki. í umfjöllun um árin eftir heimsstyrjöldina í Is-
lenski bókmenntasögu bendir Dagný Kristjánsdóttir (2006:423) á að „íslendingar
áttu í raun engan rétt á þessari hjálp“. Sjá einnig umfjöllun Judt (2007: 90-99) um
Marshallhjálpina og útfærslu hennar.
3 Gunnar M. Magnúss (1947) tíundar ýmis skoðanaskipti sem höfðu áhrif á her-
námsbókmenntir og gefa góða mynd af almenningsálitinu á þessum tíma.
4 Kristinn Kristjánsson (1984: 194-212) bendir á að engu hafi verið líkara en ekk-
ert annað markvert hefði gerst á íslandi á þessum árum.