Ljósmæðrablaðið - 01.06.2012, Blaðsíða 20

20 Ljósmæðrablaðið - júní 2012
Bækur og barnsfæðingar
Handrit Margrétar sögu og notkun þeirra við fæðingarhjálp
Píslarvotturinn heilög Margrét frá
Antíokkíu var ein þeirra dýrlinga sem
nutu mikillar hylli á miðöldum. Ástæða
þess er fyrst og fremst sú að hún var
verndardýrlingur kvenna í barnsnauð.
Algengt var að heita á hana eða ákalla
við barnsfæðingar og ýmsir verndargripir
tengdir nafni hennar voru notaðir við
fæðingarhjálp á fyrri öldum. Svokölluð
Margrétarbelti voru kunn víða og lögð um
lendar kvenna og dýrlingurinn ákallaður
um leið (Hovorka og Kronfeld, 1908; Jón
Steffensen, 1975; Ásdís Egilsdóttir, 1999,
2002). Um Margréti var rituð helgisaga
sem náði mikilli útbreiðslu, bæði á latínu
og á ýmsum þjóðtungum. Margrétar saga
segir frá því að hin unga og fagra Margrét
hafi misst móður sína ung að aldri en faðir
hennar hafi unnað henni lítið. Margrét tók
kristna trú á barnsaldri en faðir hennar
var heiðinn. Þegar hún er orðin gjafvaxta
kemur heiðinn greifi auga á hana og vill
eignast hana fyrir konu eða frillu. Margrét
hafnar honum og greifinn lætur handtaka
hana í reiði sinni. Þrátt fyrir fortölur og
píslir vill hún hvorki þýðast greifann né
blóta heiðin goð. Þegar Margrét er fangi í
myrkvastofu storkar hún örlögunum með
því að óska eftir því að fá að sjá óvininn og
eiga orustu við hann. Þá birtist ógnvekjandi
dreki sem gleypir hana en vegna heilagleika
hennar sleppur hún lifandi og ósködduð úr
kviði hans og hefur drekasögnin líklega
orðið kveikjan að því að trúað var á hjálp
Margrétar við barnsfæðingar. Þannig
áttu börn að komast heilbrigð og lifandi
úr móðurkviði eins og Margrét úr kviði
drekans. Viðureign Margrétar og drekans
var vinsælt myndefni. Í sögulok er Margrét
líflátin. Skömmu áður fer hún með bæn
þar sem meðal annars segir: „Enn bið eg,
drottinn, sá er ritar píslarsögu mína eða
kaupir þá bók, fylltu þá af helgum anda. Og
í því hýsi er bók sú er inni, verði þar eigi
fætt dautt barn né lama“ (Heilagra meyja
sögur, 2003).
Varðveist hafa um það bil 40 handrit og
handritabrot af Margrétar sögu á Íslandi.
Ekki er vitað hvenær sagan var þýdd á
íslensku en ekkert handrit er eldra en frá 14.
öld. Það vekur athygli að varðveist hafa 25
handrit sem eru skrifuð eftir siðskipti og er
það til vitnis um mikilvægi sögunnar. Um
10 handrit sem eru frá kaþólskum tíma eru
í mjög litlu broti. Meðalstærð þeirra er 10 x
6 cm. Þrátt fyrir smæðina eru mörg þeirra
fallega skreytt. Af fjölda handrita að dæma
virðist hl. Margrét hafa verið mest í heiðri
höfð af öllum helgum meyjum á Íslandi,
að Maríu Guðsmóður að sjálfsögðu undan-
skilinni (Cormack, 1994). Í handritum
Margrétar sögu er ýmislegt annað efni,
bænir, vers og töfraformúlur á íslensku
og latínu, oft afbakaðri. Samskonar efni
er víða til í gömlum lækningabókum,
íslenskum og erlendum. Þetta viðbótarefni
varpar ljósi á notkun handritanna og tengsl
þeirra við barnsfæðingar.
Hér verður fjallað nánar um eitt hand-
rita Margrétar sögu, AM 431 12mo. Þetta
er skinnhandrit, 119 x 90 mm að stærð, 25
blöð skrifuð og tvö auð. Það er eindálka,
enda leturflöturinn lítill, um 80 x 60 mm og
línufjöldi er 16 – 19 línur og myndskreytt.
Handritið var skrifað á Íslandi, 1500 – 1550.
Handritið er nú varðveitt í Stofnun Árna
Magnússonar á Íslandi. Í þessu handriti eru
margvíslegar lausnarbænir og töfraform-
úlur (Alfræði íslenzk, 1908 – 1918). Á eftir
fyrirsögninni „Lausn yfir jóðsjúkri konu“
er alkunn töfraformúla: SATOR AREPO
TENET OPERA ROTAS. Þegar þessum
orðum var raðað upp í ferning var hægt að
lesa þau eins á fjóra vegu. Sagt er að þessi
orð skuli lesa þrisvar yfir lendum konunnar
og gera þrjú krossmörk í hvert sinn. Þar á
eftir fylgir bæn sem kölluð hefur verið
„góða bænin“ eða bæn hl. Leonardus en
algengt var víða að heita á hann við barns-
burð (Bekker-Nielsen, 1961). Leonardus var
einsetumaður sem ekki er vitað mikið um,
en ein jarteinasagan um hann segir frá því
hvernig hann hjálpaði franskri drottningu í
barnsnauð með því að lesa bænina góðu yfir
henni. Í handritinu endar bænin á þessa leið:
Nú bið eg þig almáttigur guð faðir
fyrir son þinn eingetinn að náveranda
helgum anda að háleit hjálp þinnar
óþrotnandi mildi virðist yfir að koma
þessa sýtandi jóðsjúka konu, svo að
hún sé leyst og frelsuð af nálægum
háska. Megi með öllum oss samt
lofa og dýrka þitt hið dýra nafn það
er blessað er um allar aldir veralda.
Amen.
Á eftir bæninni kemur ný fyrirsögn
„Kvenna lausn“ en þar eru eftirfarandi
leiðbeiningar:
„Ef kona skal léttari verða og má eigi
við skiljast, þá skaltu taka þetta helga
drottins rit og binda við hægra lær henni
fyrir ofan kné og skrifa á blað eður rista
á kefli“. Þar á eftir fylgir samhengislaus
romsa þar sem blandað er saman ýmsum
lausnarbænum: „Pantitur in terra dominus
omnipotens olimpi exii in te prospera
Christus rex regat ut videatur seculi lumen
sator arepo tenet opera rotas“. Byrjunin
er afbökun á upphafsljóðlínu 10. bókar
Eneasarkviðu Virgils: „Panditur interea
domus omnipotentis Olympi“ – á meðan
opnaðist hliðið að Ólympus, almættisvaldi,
upp á gátt. Þessi orð eru víða varðveitt
sem lausnarbænir og ástæðan hlýtur að
vera hliðið sem opnast, þar er skiljanleg
samlíking við barnsfæðingu.
Næst segir: „En þegar að barnið er fætt
af hennar holdlegu myrkri, þá skal burt
taka og vefja í hreinu klæði ef hvorki hefur
á komið blóð né vatn. En ef á hefur komið,
þá skal brenna í loganda eldi“. Handritinu
lýkur með bænum sem lesa á þegar blaðið
hefur verið bundið við. Þar á meðal er
kunn lausnarbæn: „Anna peperit (fæddi)
Mariam, Maria peperit Iesum Christum,
Elisabet peperit Iohannem Baptistam...“.
Þessi lausnarbæn er til í ýmsum tilbrigðum.
Bent hefur verið á að konurnar eigi að
samsama sig með konunum sem nefndar
eru í bænunum. Anna, María og Elísabet
eru alltaf nefndar, einnig Hanna, móðir
Samúels. Í öllum tilvikum er um kraftaverk
af einhverju tagi að ræða, þungunin óvænt
eða guðdómleg, og á því að minna á að
sérhver fæðing sé ævinlega kraftaverk
(Elsakkers, 2001).
Leitum enn svara við því hvernig
Ásdís Egilsdóttir
Prófessor í íslenskum bókmenntum fyrri
alda við Íslensku- og menningardeild
Háskóla Íslands.