Ljósmæðrablaðið - 01.06.2012, Blaðsíða 21

21Ljósmæðrablaðið - júní 2012
töfrum bókarinnar hefur verið beitt. Ýmsar
helgimyndir af heilagri Margréti gefa til
kynna átrúnað á bókum með sögu hennar
því hún er oft sýnd með bók eða fjöðurstaf
í hendi. Bæn Margrétar í sögunni bendir
til þess að nóg hafi verið að hafa bókina
innan veggja. Fyrir utan handritin sjálf
og þær upplýsingar sem þau gefa má leita
svara í helgikvæðinu Heilagra meyja drápu
(Scaldic Poetry, 2007) sem talið er frá 14.
öld. Þar segir:
Lesandi oft með fagnað fúsan
Fúsir menn er treysta henni
Hennar sögu þá er krankar kvinnur
Kvenligt stríð í sóttum bíða.
Margareta brúðum bætir
Bætta hjálp með sínum mætti
Vaktar þessi meyjan mektug
Mektar gjörð á himni og jörðu.
Í þessu erindi er gefið til kynna að konur
í „kvenlegu stríði“, það er léttasótt, megi
vænta hjálpar af Margréti og lesið hafið
verið úr sögunni fyrir þær. Heimildir úr
öðrum löndum segja frá lestri úr Margrétar
sögu við barnsburð, einnig tíðkaðist að
lesa upphaf Jóhannesarguðspjalls og
Katrínar sögu (Franz, 1909). Í ritinu
Hugrás, sem Guðmundur Einarsson prestur
skrifaði 1627, segir einnig frá upplestri
úr Margrétar sögu. Guðmundur skrifar:
„ ... og alla lausnarbókina ... einkum að
binda þetta við lærið á jóðsjúkri kvinnu:
Anna peperit Mariam, Elisabeth Johannem
... og lesa þar á eptir Margrétar sögu in
nomine Patris, filii et spiritus sancti“. Í
ritinu Hugrás er notkun Margrétar sögu og
átrúnaður á Margréti bendlaður við kukl
(Jón Steffensen, 1975; Einar G. Pétursson,
1998).
Athyglisvert er að lausnarbænirnar og
formúlurnar, efnið sem tengist barns-
fæðingum, skuli vera á móðurmálinu og á
latínu. Spyrja mætti hvers vegna latínan er
notuð. Oft er um að ræða kunnuglega texta,
sem þeir sem ekki kunnu latínu hafa samt
kannast við. En sjálfsagt vegur þyngst að
latína hafi verið talin búa yfir töframætti
þar sem hún var málið sem notað var í
helgihaldi kirkjunnar.
Það hefur þótt gott að eiga bók með
Margrétar sögu heima á bæjum, upplestur
úr henni gat komið að gagni, en nú þarf að
víkja að því hvað bundið var við líkama
kvennanna. Leiðbeiningar eru í hand-
ritinu sjálfu, sem kalla mætti til gamans
handbók yfirsetukvenna, en skýrar eru þær
ekki. Greinilegt er þó að það sem bundið
er við á að brenna ef það spillist af blóði
eða vatni. Þessi fallegu, litlu handrit með
Margrétar sögu hafa verið kjörgripir sem ef
til vill gengu í arf, frá móður til dóttur, og
þeirra því verið vandlega gætt. Líklegra má
telja að bænir og töfraformúlur hafi verið
skrifaðar á snepla eftir handritunum og
þeir síðan notaðir til að leggja við líkama
kvennanna. Ýmiskonar sneplar og strimlar
voru algengir til lækninga á miðöldum.
Eitt slíkt blað er íslenska kveisublaðið
sem varðveitt er í Þjóðminjasafni Íslands
(Magnús Már Lárusson, 1952). Blaðið
er 11 x 60 cm og mun hafa verið lagt
eins og belti um sjúklinginn. Á blaðinu
eru bænir og galdraformúlur, en einnig
kaflar úr heilagri ritningu, frásagnir
Mattheusarguðspjalls af lækningum
Krists úr Mattheusarguðspjalli og upphaf
Jóhannesarguðspjalls. Í einu þeirra eru til
dæmis vers úr Lúkasarguðspjalli á latínu
þar sem sagt er frá þungun þeirra frænd-
kvenna Elísabetar og Maríu, en trú á mátt
þessara versa til að auðvelda fæðingar var
algeng víða. Reyndar var algengt að ákalla
Maríu guðsmóður og fara með Maríubænir
við barnsfæðingar því hún átti að hafa fætt
son sinn án nokkurs sársauka (Ásdís Egils-
dóttir, 1996). Í upphafi Jóhannesarguð-
spjalls segir frá upphafi heimsins og
sköpunarsagan var talin hafa lækningamátt.
Fyrrnefnd bæn heilags Leonardus hefst á
útdrætti úr sköpunarsögunni í 1. Mósebók.
Kveisublaðið er því náskylt handritum
Margrétar sögu.
Sagt er í handritinu AM 431 12mo að
skrifa skuli nýtt blað í stað þess sem spilltist
af blóði eða vatni. Ekki er víst að það hafi
alltaf verið hægt að koma því við og það er
umhugsunarvert að af níu smábókum með
Margrétar sögu vantar viðbótarefnið í fjórar,
og þrjár af hinum fimm eru meira eða minna
skertar. Blöðin gætu því hafa verið losuð
frá og lögð við líkama kvennanna. Ýmsar
fleiri spurningar vakna um notkun þessara
bóka á miðöldum. Er hlutverk þeirra einhver
vísbending um lestrarkunnáttu kvenna?
Stefán Karlsson (1998) hefur velt þessari
spurningu fyrir sér í grein um Margrétar
sögu. Viðfangsefni hans í greininni er þó
einkum annað handrit, AM 433a 12mo. Á
spássíu á blöðum 26v – 27r hefur skrifarinn
párað: „Nú er eg hræddur við dóttur mína,
svo eg þori ekki annað en að skrifa bókina
hennar“. Aftan á síðasta blaði handritsins er
ritað nafnið Margrét Björnsdóttir með 17.
aldar hendi, bendir Stefán á. Þessi kona gæti
hafa verið Margrét Björnsdóttir móðir séra
Bjarna Þorsteinssonar í Vesturhópshólum
sem átti bókina á síðari hluta 17. aldar. Hann
bendir enn fremur á að móðir Margrétar
hafi verið Halldóra Björnsdóttir, sem var
dóttir Steinunnar Jónsdóttur og séra Björns
Jónssonar, sem höggvinn var ásamt Jóni
biskupi föður sínum og Ara bróður sínum
1550. Þannig gæti bókin hafa gengið í arf
milli kvenna. Varðveist hefur sendibréf frá
Steinunni og hafi hún skrifað það sjálf hefur
hún kunnað að lesa. Handritið sem hér hefur
einkum verið til umfjöllunar gæti því hafa
verið í höndum konu sem var stautfær og
kunni með efni hennar að fara. Ekki skal gert
lítið úr lestarkunnáttu kvenna, að minnsta
kosti hinna efnameiri, en efnið sem fylgir
Margrétar sögu í handritunum er þess eðlis
að sennilegt er að það hafi líka verið lært
utanað og miðlað munnlega milli kynslóða.
Allir þekkja hvernig hálflæs eða jafnvel
ólæs börn geta flett bókum og farið með
efni þeirra orðrétt, blaðsíðu eftir blaðsíðu,
ef bókin hefur verið oft lesin fyrir þau og
þau lært hana utanað. Marianne Elsakkers
(2001) hefur borið lausnarbænir saman við
vinnusöngva, vinnubænir, og telur að konur
sem viðstaddar voru fæðingar hafi sönglað
lausnarbænirnar og notað mismunandi
hraða eftir því hvar konan var stödd í
fæðingarferlinu. Þannig hafi bænirnar verið
til hjálpar líkt og öndunaræfingar sem
kenndar eru nú á dögum. Kunnátta í að fara
með lausnarbænir þurfti ekki að vera í því
fólgin að vita upp á hár hvað þær merktu,
það þurfti líka að kunna að syngja þær með
réttu lagi og hrynjandi. Á bækurnar var fest
það sem kunna átti og þær hafa hjálpað við
að minna á lausnarbænirnar og halda þekk-
ingu á þeim við.
Heimildaskrá
Alfræði íslenzk I – III (1908 – 1918). Útg. Kålund, K,
III, bls. 86 – 90. København: Samfund til Udgivelse
af gammel nordisk Litteratur.
Ásdís Egilsdóttir (1999). Drekar, slöngur og
heilög Margrét. Í (ritstj.), Haraldur Bessason
og Baldur Hafstað. Heiðin minni. Greinar um
fornar bókmenntir, bls. 241 –256. Reykjavík:
Heimskringla, háskólaforlag Máls og menningar.
Ásdís Egilsdóttir (2002). St Margaret, Patroness of
Childbirth. Í (ritstj.), Rudolf Simek og Wilhelm
Heizmann. Mythological Women. Studies in
Memory of Lotte Motz (1922 – 1997). Studia
Medievalia Septentrionalia 7, bls. 319 – 330. Wien:
Fassbaender.
Bekker-Nielsen, H. (1961). En god bøn. Í Bibliotheca
Arnamagnæana 35:1, Opuscula :1, bls. 52 – 58.
Cormack, M. J. (1994). The saints in Iceland. Their
veneration from the Conversion to 1400. Bruxelles:
Societé des Bollandistes.
Einar Gunnar Pétursson (1998). Eddurit Jóns
Guðmundssonar lærða. Samantektir um skilning
á Eddu og Að fornu í þeirri gömlu norrænu
kölluðust rúnir bæði ristingar og skrifelsi. Þættir
úr fræðasögu 17. aldar, bls. 73 – 77 og 111 – 115.
Reykjavík: Stofnun Árna Magnússonar á Íslandi.
Elsakker, M (2001). In pain you shall bear children.
Medieval prayers for a save delivery. Í (ritstj.),
Korte, A.M. Women and Miracle Stories. A
multidisciplinary exploration. Leiden og Boston:
Brill.
Franz, Adolph (1909). Die kirchlichen Benediktionen
im Mittelalter, bls. 205. Freiburg: Herder.
Heilagra meyja sögur (2003). Útg. Wolf, K. Reykjavík:
Bókmenntafræðistofnun Háskóla Íslands.
Hovorka, O.v. og Kronfeld, A.(1908). Vergleichende
Volksmedizin, bls. 615. Stuttgart: Strecher und
Schröder.
Jón Steffensen (1975). Margrétar saga og ferill hennar
á Íslandi. Í Menning og meinsemdir. Ritgerðasafn
um mótunarsögu íslenzkrar þjóðar og baráttu
hennar við hungur og sóttir, bls. 208 – 215.
Reykjavík: Sögufélag.
Scaldic Poetry of the Scandinavian Middle Ages VII.
Poetry on Christian Subjects (2007). Útg. Clunies
Ross, M., bls. 891 – 930. Turnhout:Brepols.
Stefán Karlsson (1998). Kvennahandrit í karlahöndum.
Í Stafkrókar. Ritgerðir eftir Stefán Karlsson, gefnar
út í tilefni af sjötugsafmæli hans 2. desember
1998, bls. 378 – 382. Reykjavík: Stofnun Árna
Magnússonar á Íslandi.