Ljósmæðrablaðið - 01.12.2011, Blaðsíða 15

15Ljósmæðrablaðið - desember 2011
hvað þetta varðar en einungis um 30-49%
barna eru eingöngu á brjósti við 4 eða 5
mánaða aldurs og um 4-14% til 6 mánaða
aldurs (Geir Gunnlaugsson, 2005; Inga
Þórsdóttir, Ása Vala Þórisdóttir og Gestur
I. Pálsson, 2008; Kolbrún Jónsdóttir og
Geir Gunnlaugsson, 2001). Í ljósi þessa
er því mikilvægt að meta hvernig best má
styðja við bakið á mæðrum sem geta og
vilja hafa börn sín á brjósti.
Í þeim tilgangi að varpa ljósi á þekk-
ingarþróun um sjálfsöryggi við brjóstagjöf
verður styttri útgáfa af mælitæki Dennis
SF-BSES tekin sérstaklega til skoðunar þar
sem kynntur verður hugmyndafræðilegur
bakgrunnur þess og kerfisbundið rýnt í
rannsóknir sem prófað hafa mælitækið
á hinum ýmsu tungumálum víðs vegar
um heim. Að lokum verður komið inn á
hagnýtt gildi þekkingar og hlutverk ljós-
mæðra við að efla sjálfsöryggi mæðra eða
trú þeirra á eigin getu til að hafa börnin á
brjósti.
FRÆÐILEGUR BAKGRUNNUR
OG HUGMYNDAFRÆÐI
SJÁLFSÖRYGGISKVARÐANS
BSES-SF
Dennis (1999) þróaði mælitæki til að
meta sjálfsöryggi kvenna við brjóstagjöf
(Breastfeeding Self-Efficacy Scale (BSES))
þar sem hún studdist við hugmyndafræði
og námskenningu Albert Bandura, auk
þekkingar um brjóstagjöf. Hún byggði
einnig mælitækið á eigindlegri viðtals-
rannsókn við mæður auk þess að hún
leitaði eftir samvinnu fagaðila til að meta
innihaldsréttmæti mælitækisins. Hún
þróaði bæði lengri og styttri útgáfu af
mælitækinu. Lengra mælitækið inniheldur
33 fullyrðingar (BSES) en styttri útgáfan 14
fullyrðingar (BSES-SF). Eins og Bandura
hefur lagt til þá höfða þær allar á jákvæðan
hátt til sjálfsöryggis við brjóstagjöf og
eru svarmöguleikarnir á 5 punkta Likert
kvarða (1 merkir alls ekki sjálfsörugg og
5 merkir mjög sjálfsörugg). Samanlagður
stigafjöldi getur verið á bilinu 33-165
fyrir lengri útgáfuna en 14-70 fyrir þá
styttri og eftir því sem stigin eru fleiri því
sjálfsöruggari er konan við brjóstagjöfina.
Eins og Bandura skilgreinir fjóra megin-
þætti sem hafa áhrif á sannfæringarmátt
einstaklinga á eigin getu (self efficacy
expectancy), þá bendir Dennis á mikilvægi
þess að vinna út frá þessum þáttum í þeim
tilgangi að styrkja sjálfsöryggi kvenna við
brjóstagjöf:
Fyrri persónulegur árangur eða afrek
sem höfða meðal annars til fyrri reynslu
(Performance accomplishment). Þó
margar rannsóknir hafi sýnt fram á að
fjölbyrjur séu sjálfsöruggari en frum-
byrjur hefur einnig komið í ljós að eðli
reynslunnar skiptir máli. Góð reynsla
ýtir undir þróun sjálfsöryggis á meðan
neikvæð eða erfið reynsla dregur frekar úr
örygginu (Oriá, Ximenes, Ameida, Glick
og Dennis, 2009). Æskilegt er talið að
hjálpa konum strax á meðgöngu að byggja
upp sjálfsöryggi gagnvart brjóstagjöfinni
og fylgja stuðningnum síðan markvisst
eftir í kjölfar fæðingar. Ef fyrri reynsla
var neikvæð eða erfið er æskilegt að skoða
hvort mistúlkun á einhverjum þáttum hefur
dregið úr öryggi konunnar og hjálpa henni
til að vinna úr neikvæðum hugsunum,
tilfinningum, kvíða og ótta gagnvart næstu
brjóstagjöf (Bowels, 2011; Laantera,
Pietila, Ekstöm og Pölkki, 2011). Fyrir
sjálfsöryggi konunnar skiptir síðan máli
að brjóstagjöfin fari vel af stað og því
er stuðningur og góð leiðsögn sérlega
mikilvæg strax eftir fæðingu og fyrstu
vikuna heima. Ef konan hefur reynslu
af árangursríkri brjóstagjöf styrkir það
væntanlega sjálfsöryggi hennar við upphaf
brjóstagjafar næsta barns (Blyth o.fl.,
2002; Dennis, 1999, 2006; McQueen
o.fl., 2011). Aðstæður við brjóstagjöfina
geta verið mismunandi og mikilvægt að
kortleggja og greina undirliggjandi vanda
og hugsanlegar ástæður fyrir því að konur
skynja sig óöruggar við brjóstagjöfina.
Áhrifaþættirnir geta til dæmis verið
vandamál við brjóstagjafatækni, truflandi
þættir í umhverfi og einstaklings-
bundin þörf fyrir aðstoð og leiðsögn við
brjóstagjöfina. Með því að leiðbeina
konunum á árangursríkan hátt við upphaf
brjóstagjafar þá stuðla ljósmæður að bættu
sjálfsöryggi þeirra (Dennis, 1999).
Áhrif er koma frá reynslu annarra/áhrif
fyrirmynda eða staðgengla (Vicarious
experiences). Reynsla annarra kvenna af
brjóstagjöf getur haft áhrif á sjálfsöryggi
við brjóstagjöf hvort sem um er að ræða
myndefni eða lifandi fyrirmyndir. Þá getur
erfið reynsla annarra dregið úr kjarki og
sjálfsöryggi á sama hátt og jákvæð og
árangursrík reynsla eflir sjálfsöryggið.
Í rannsókn Moore og Coty (2006) kom
í ljós að svokallaðar „horror“ sögur í
hópi samstarfsfólks, vina og ættingja
eða frásagnir af slæmri reynslu kvenna
voru frekar algengar og drógu þær mjög
úr kjarki og sjálfsöryggi kvennanna.
Áhrif jákvæðra fyrirmynda eru talin vera
sérstaklega hjálpleg þeim konum sem
ekki hafa áður haft barn á brjóst. Eins
og Bandura bendir á, hafa fyrirmyndir
mismikil áhrif eftir því hve vel viðkomandi
getur samsamað sig fyrirmyndinni og sett
sig í spor hennar. (Bandura, 1994; Dennis,
1999). Einnig skiptir máli hve vel fyrir-
myndinni tekst til eða ef um kennsluefni að
ræða, hve vel staðið er að sýnikennslunni.
Til dæmis þegar barn er lagt á brjóst getur
reynst hjálplegt að sýna bæði góða og
slæma tækni þannig að viðkomandi greini
muninn þar á milli. Sem dæmi um áhrif
fyrirmynda þá hafa rannsóknir sýnt að
stuðningshópar mæðra sem reynslu hafa
af brjóstagjöf gefa góða raun (Dennis,
1999, 2006; Dennis, Hodnett, Gallop og
Chalmers, 2002).
Sannfæringarkraftur annarra (Verbal
persuasion) um getu konunnar til þess að
hafa barnið á brjósti hefur jákvæð áhrif
á sjálfsöryggi. Hér getur til dæmis verið
um að ræða stuðning og hvatningu frá
maka, brjóstaráðgjafa, hjálparmæðrum,
ljósmóður, nánum vinkonum, vinum eða
skyldmennum. Einnig getur það haft
jákvæð áhrif á sjálfsöryggi ef konum
er bent á það sem gengur vel og er
árangursríkt við brjóstagjöfina fremur
en að einblína eingöngu á vandamálin
eða þætti sem draga úr sjálfsörygginu
(Bowels, 2011; Dennis, 2006). Í rann-
sókn Blyth og félaga (2004) kom í ljós
að konur sem skynjuðu sig hafa fengið
góðan stuðning við brjóstagjöfina voru
marktækt líklegri til þess að hafa börnin á
brjósti fyrstu vikuna samanborið við konur
sem skynjuðu lítinn stuðning. Auk þess
kom í ljós að konur sem voru eingöngu
með börnin á brjósti sögðust hafa fengið
marktækt meiri stuðning en þær konur sem
gáfu aðra næringu með brjóstagjöf og þær
sem nærðu börnin með pelagjöf. Á báðum
tímabilunum hafði skynjað sjálfsöryggi
konunnar við brjóstagjöf og ásetningur
hennar á meðgöngu um tímalengd
brjóstagjafar marktæk áhrif.
Samfelld þjónusta sem skapar
markvissan stuðning og fræðslu frá sömu
ljósmóðurinni stuðlar að því að konur
hafa börn sín frekar og lengur á brjósti
(Porteous, Kaufma og Rush, 2000). Velta
má því fyrir sér hvort sannfæringarkraftur
og stuðningur ljósmóður við skynjað
sjálfsöryggi mæðranna skili sér betur þegar
þjónustan er samfelld og einstaklings-
miðuð.
Lífeðlisfræðilegt og tilfinningalegt
ástand (Physiological and emotional
responses). Það er vitað mál að líðan
móður hvort sem er líkamleg eða tilfinn-
ingaleg hefur áhrif á gang brjóstagjafar.
Verkir, þreyta, streita, kvíði eða önnur
vanlíðan getur til dæmis truflað eðlilega
framleiðslu mjólkurlosunar hormónsins
oxytocins með þeim afleiðingum að barnið
fær ekki næga næringu, verður óvært og
brjóstagjöfin gengur erfiðlega. Eins og
Bandura bendir á, getur vanlíðan konunnar
einnig haft neikvæð áhrif á sýn hennar
á eigin getu til brjóstagjafar og dregið
úr sjálfsöryggi við brjóstagjöf (Bowels,
2011; Dennis, 1999; Ystrom, Niegel,
Klepp og Vollrath, 2008). Rannsóknir hafa
einnig sýnt fram á neikvæða fylgni á milli
þunglyndiseinkenna mældum með EPDS
kvarðanum og sjálfsöryggisstiga BSES
(Dai og Dennis, 2003; Dennis, 2003;
Dennis og McQueen, 2010; Zubaran o.fl.,
2010). Í ljós hefur komið að þunglyndar
konur hafa frekar tilhneigingu til að hætta
fyrr með börn sín á brjósti eingöngu
(Thome, Alder og Ramel, 2006) og