Náttúrufræðingurinn - 2018, Side 27

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
107
skiptagildi, líkt og um náttúrulögmál
sé að ræða.27,28,29 Þessum hugmyndum
er svo viðhaldið „á jörðu niðri“, ef
svo má segja, þar sem gert er ráð fyrir
að einstakir áfangastaðir geti krækt í
þetta hnattræna flæði og skapað arð.30
Breytingar á virði svæða í borgum
eru ekki bara háðar fótfráu fjármagni
heldur einnig kaupmætti, lánamarkaði,
opinberri stefnu um nýtingu lands og
ýmsu öðru. Hið opinbera leikur stórt
hlutverk þegar kemur að stýringu þessa
fjármagns og kemur alltaf við sögu
þegar forsendur arðsemisgaps skapast
í borgum.
Á víðernum birtist arðsemisgapið
hins vegar þannig að í stað þess að
halda fjármagni frá stöðunum þannig að
þeir drabbist niður, þá myndast gapið í
grunninn vegna möguleika staðar til að
öðlast virði, að minnsta kosti fyrir ferða-
þjónustu. Darling31 skýrir þetta nánar og
bendir á að virði lands til sveita sé endur-
metið í þágu ferðamennsku og útivistar
eftir að þær breytingar hafa orðið á
framleiðsluháttum í dreifðum byggðum
að frumvinnsla víkur fyrir þjónustuhag-
kerfi.32 Þannig lýsir hún, með svipuðum
hætti og Smith,25 hvernig fjármagn flýr
sveitir með hnignandi landbúnaði og
byggð, en um leið og byggðin drabbast
niður skapast færi til tekjumyndunar
og arðs með tilkomu gesta sem sækja í
eyðibýlin og kyrrðina.
Dæmi um verðmat á víðernum
með þessum formerkjum eru fyrstu
þjóðgarðar í heimi. Þeir voru stofn-
aðir í Bandaríkjunum á seinni hluta
19. aldar utan um auðnir og óbyggðir
eða svokölluð víðerni.33 Alfred Runte34
bendir á að ástæðan fyrir því að
fámennum hópi náttúruverndarsinna
hafi tekist að vernda þessi svæði hafi
verið sú að á þeim tíma hafi svæðin
ekki verið talin hafa neitt efnahagslegt
virði (t.d. til námugraftar, landbúnaðar
eða skógarhöggs), þ.e. verið einskis
virði í hefðbundnum efnahagslegum
skilningi.35 Hins vegar lá til grundvallar
annað mat þar sem fjöll og villt náttúra
voru dásömuð samkvæmt rómantísku
stefnunni á 19. öld. Þessi fyrirbæri telj-
ast einnig verðmæt fyrir náttúruferða-
mennsku nú á tímum.36,37,38 Í því sam-
hengi eru gæði víðerna gjarnan metin
út frá tvennu; annars vegar út frá því
hversu náttúrulegt umhverfið er og hins
vegar út frá því hversu óaðgengilegt
svæðið er. Gæði, og þar með mögulegt
virði víðerna, eru þannig talin aukast
eftir því sem svæði eru náttúrulegri og
óaðgengilegri (2. mynd).39,40
Í fyrstu þjóðgörðunum komu
snemma upp árekstrar milli verndar-
gildis víðernanna og afþreyingargildis
þeirra. Til dæmis vildu fyrirtæki í
ferðaþjónustu og fólksflutningum bæta
aðgengi að víðernunum með vegum,
járnbrautum og stígum og selja sem
flestum ferðir þangað.35,41 Það að selja
einveru þótti því ekki góð viðskipta-
hugmynd fyrir ferðaþjónustuna, þ.e.
þá sem sjá um fólksflutninga, bjóða
gistiþjónustu eða hagnast með öðrum
hætti af því að þjónusta mikinn fjölda
ferðamanna. Aftur á móti hafði verð-
gildi víðerna án mannvirkja og með
mjög takmörkuðu aðgengi aukist fyrir
aðrar tegundir ferðaþjónustu, svo sem
fyrirtæki sem gera út á gönguferðir
þar sem gengið er með allan farangur
á bakinu og ferðalangar leita eftir sem
mestum víðernum.
Þegar um víðerni er að ræða þarf
þannig ekki að halda fjármagni frá
áfangastaðnum til að skapa arðsemis-
gap, hugmyndin um víðerni hefur
þegar gert það. Gapið er til staðar þegar
tækifæri til virðissköpunar myndast,
til dæmis ef ferðamenn fara að sækja
svæðið heim.31
Mælikvarðar um raunverulegan eða
mögulegan arð af lítt röskuðu náttúru-
svæði liggja ekki fyrir og þá þarf að skoða
í hverju tilfelli fyrir sig. Slater42 bendir á
að kjarni kenningarinnar um arðsemis-
gapið felst í að virði sé afsprengi þeirrar
vinnu sem framkvæmd er á svæðinu.
Það er að segja: Landið öðlast ekki virði
vegna utanaðkomandi þátta sem ekki
tengjast eðli þess.
Ekki hefur mikið verið skoðað hvaða
vinna, og hverra, fer í öðlun náttúru-
legra svæða. Einstaka rannsóknir hafa
verið gerðar á landbúnaðarsvæðum,
strandsvæðum43-47 og eyjum.48,49 Öðlun
víðerna hefur hins vegar lítið sem ekk-
ert verið rannsökuð.
Grundvöllur öðlunar er arðsemis-
gapið. Rannsóknir á myndun arðsemis-
gaps á áfangastöðum ferðamanna þurfa
að beinast að því hverjir skapa áfanga-
staðina og ætla sér að hagnast á þeim.
Rannsakendur þurfa að leitast við að
svara spurningum eins og þeim hverjir
eiga fjármagnið sem fer í framkvæmdir,
hverjir móta stefnuna og hvernig hags-
munatengslin eru. Með öðrum orðum:
Hverjir sjá hag sinn í að skapa landinu
skiptagildi og hvernig má ætla að þeir
hagi sér við það?42
Með bættu aðgengi opnast staðir
fleiri og fjölbreyttari hópum ferða-
manna og höfða því til fjölbreyttari
hvata ferðamanna. Þar með skapast
tækifæri fyrir fjárfestingar í ferðaþjón-
ustu á staðnum, og þær fylla þá mögu-
lega arðsemisgapið. Svæðin öðlast virði
4. mynd. Lífsferill áfangastaða og arðsemisgapið. Brotalína sýnir arðsemi, heil lína fjölda ferða-
manna. – Butler’s TALC model combined with the rent gap. Broken line represents possible
rent, the whole line number of visitors.