Morgunblaðið - 30.03.2019, Blaðsíða 21

21
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 30. MARS 2019
Bros Ekki stíga út fyrir, hugsaði konan káta.
Eggert
Áætlað er að um 60
milljónir hermanna
hafi tekið þátt í fyrri
heimsstyrjöldinni sem
geisaði á árunum 1914-
1918. Fórnarlömbin
þegar yfir lauk voru
níu milljónir hermanna
og sex milljónir
óbreyttra borgara. Á
síðustu mánuðum
stríðsins geisaði Spán-
arveikin. Talið er að
hún hafi valdið dauða á milli 50 og
100 milljóna manna. Íslendingar
fóru ekki varhluta af þessum ham-
förum. Afkomendur Íslendinga í
Kanada voru í herjum bandamanna.
Aðdrættir á nauðsynjavöru urðu
stórum erfiðari og Spánarveikin tók
sinn toll á Íslandi eins og í öðrum
ríkjum.
Félagslegt ranglæti
leiðir til árekstra
Stríðsátökum lauk á friðardaginn
11. nóvember 1918. Formlegur endi
var bundinn á styrjöldina með frið-
arsamningunum sem kenndir eru
við Versali í Frakklandi. Að beiðni
samtaka launfólks í nokkrum ríkjum
samþykkti friðarráðstefnan í París
árið 1919 að stofna nefnd til að fjalla
almennt um vinnurétt. Nefndin
hafði sérstöðu vegna þess að í henni
áttu ekki aðeins sæti fulltrúar rík-
isstjórna heldur einnig talsmenn at-
vinnurekenda og launafólks. Að
loknu tíu vikna starfi afgreiddi
vinnumálanefndin skjal sem byggt
var á breskum drög-
um, sem 11. apríl 1919,
varð að XIII. kafla
Versalasáttmálans sem
var undirritaður 28.
júní sama ár. Í kafl-
anum er kveðið á um
það að komið skuli á
fót sérstakri stofnun er
hafi það hlutverk að
reyna að ráða bót á
þeim félagslegu vanda-
málum sem öll ríki eigi
við að stríða og aðeins
verði sigruð með sam-
eiginlegu félagslegu
átaki þjóðanna. Sérstaklega er tekið
fram að varanlegur friður verði ekki
tryggður nema félagslegu réttlæti
sé fyrst komið á innan þjóðfélag-
anna. Óréttlæti veldur árekstrum
sem leiða til styrjalda þjóða í milli. Í
því skyni að koma á félagslegu rétt-
læti viði stofnunin að sér upplýs-
ingum um atvinnumál og ástand í
félagsmálum, ákveði lágmarks-
kröfur og samræmi þær í hverju
landi. Þessi kafli Versalasamnings-
ins er kjarninn í stofnskrá Alþjóða-
vinnumálastofnunarinnar (Int-
ernational Labour Organization –
ILO). Síðan er liðin ein öld.
Frá stofnun íslenska lýðveldisins
hefur erlent samstarf stjórnvalda á
sviði félags- og vinnumála vaxið
mikið að umfangi. Þar vegur þyngst
þátttaka í samstarfi Norður-
landanna og samvinna við aðild-
arríki Evrópuráðsins sem hófst á
sjötta áratug síðustu aldar. Aðild að
alþjóðlegu félagsmálasamstarfi
hófst áratug fyrr eða árið 1945 þeg-
ar umsókn Íslands að Alþjóðavinnu-
málastofnuninni var samþykkt á Al-
þjóðavinnumálaþinginu sem haldið
var í París. Í öllum fastastofnunum
Alþjóðavinnumálastofnunarinnar
eiga sæti fulltrúar atvinnurekenda,
launafólks og ríkisstjórna. Samstarf
þessara þriggja aðila er einstætt
fyrir stofnun á vegum Sameinuðu
þjóðanna og eitt af grundvall-
aratriðum í starfseminni.
Mikið áunnist
Á aldarafmæli Alþjóðavinnu-
málastofnunarinnar verður starf
hennar og árangur metinn. Farið
verður yfir hinar tæplega 190 sam-
þykktir og rúmlega 200 tilmæli sem
Alþjóðavinnumálaþingið hefur af-
greitt á aldarlöngum starfsferli og
kannað hvort og hver áhrifin hafa
orðið. Ekki fer á milli mála að sumt
hefur gengið miður en margt hefur
áunnist. Langflest ríki hafa ákvæði í
lögum sem tryggja réttinn til að
stofna félög til að berjast fyrir sam-
eiginlegum hagsmunum. Sama gild-
ir um réttinn til að semja um kaup
og kjör. Bylting hefur orðið varð-
andi skilning á því að starfsmenn
verði ekki fyrir heilsutjóni við vinnu
sína og að starfsumhverfið sé
öruggt. Mikill árangur hefur náðst í
því að jafna kjör karla og kvenna
þótt víða sé enn pottur brotinn á því
sviði. Hugarfarsbreyting hefur átt
sér stað að því er varðar vinnu
barna. Fjöldi fullgildinga aðild-
arríkjanna á samþykkt Alþjóða-
vinnumálastofnunarinnar um afnám
barnavinnu í sinni verstu mynd er
til vitnis um þetta. Þörf fyrir lág-
marks almannatryggingar er við-
urkennd.
Til að undirbúa aldarafmælið var
því beint til ríkisstjórna aðildarríkj-
anna að efna til umræðna um eft-
irfarandi þætti sem gætu orðið inn-
legg í stefnumótun fyrir starfsemi
Alþjóðavinnumálastofnunarinnar í
nánustu framtíð: Þróun atvinnulífs-
ins og samfélagsins, atvinnusköpun
– einnig í þágu þeirra sem standa
höllum fæti á vinnumarkaði, breyt-
ingar á skipulagi vinnunnar vegna
nýrrar tækni og samskipti atvinnu-
rekenda og launafólks o.fl. Rík-
isstjórnir Norðurlandanna, í sam-
vinnu við Skrifstofu norrænu
ráðherranefndarinnar, Alþjóða-
vinnumálastofnunina og samtök að-
ila vinnumarkaðarins, stofnuðu til
samstarfsverkefnis af þessu tilefni.
Haustið 2017 hófst rannsóknarverk-
efni sem beinist að breytingum á
skipulagi vinnunnar og áhrifum
þeirra á norræna vinnumarkaðslík-
anið. Enn fremur er sjónum beint
að því með hvaða hætti hægt væri
að hafa áhrif á framvinduna þannig
að sá samfélagslegi árangur sem
Norðurlöndin hafa náð á svið félags-
og vinnumála glatist ekki. Frá árinu
2016 hafa árlega verið haldnar ráð-
stefnur um framtíð vinnunnar sem
fylgt hafa formennsku í norrænu
ráðherranefndinni þar sem tekin
hafa verið fyrir afmörkuð verkefni á
framangreindum málefnasviðum.
Fyrsta ráðstefnan var haldin í Finn-
landi árið 2016, önnur í Noregi árið
2017 og sú þriðja í Svíþjóð vorið
2018. Lokaráðstefnan verður haldin
í Hörpu 4. og 5. apríl 2019.
Sérstök áhersla á stöðu
kynjanna á vinnumarkaði
Á ráðstefnunni í Reykjavík verða
kynntar niðurstöður nefndar á veg-
um Alþjóðavinnumálastofnunar-
innar sem í eiga sæti þjóð-
arleiðtogar og sérfræðingar á sviði
félags- og vinnumála sem hafa unnið
úr skýrslum frá ráðstefnum sem
haldnar hafa verið í aðildarríkjum
ILO í tilefni aldarafmælisins. Kynnt
verður áfangaskýrsla úr rannsókn
Norrænu ráðherranefndarinnar um
framtíð vinnumála og breytingar á
vinnumarkaði (Future of Work) sem
unnin er af rannsóknarstofnuninni
Fafo í Noregi. Sérstök áhersla verð-
ur einnig lögð á umræður um stöðu
kynjanna á vinnumarkaðnum. For-
stjóri Alþjóðavinnumálastofnunar-
innar, Guy Ryder, flytur erindi á
ráðstefnunni og enn fremur hefur
nokkrum alþjóðasamtökum verið
boðið að senda fulltrúa til að taka
þátt. Þeim sem vilja kynna sér nán-
ar viðfangsefni ráðstefnunnar er
bent á netsíðuna: ilo2019.is
Eftir Ásmund Einar
Daðason » Frá stofnun íslenska
lýðveldisins hefur
erlent samstarf stjórn-
valda á sviði félags- og
vinnumála vaxið. Þar
vegur þyngst þátttaka í
samstarfi Norðurland-
anna og samvinna við
aðildarríki Evrópuráðs.
Ásmundur Einar
Daðason
Höfundur er félags- og
barnamálaráðherra.
Aldarafmæli Alþjóðavinnumála-
stofnunarinnar fagnað í Reykjavík
Íslenska þjóðarbúið stendur
frammi fyrir áskorunum um
þessar mundir í tengslum við
stöðu efnahagsmála. Engu að
síður er staða ríkissjóðs sterk
og viðnámsþróttur þjóðarbús-
ins meiri en oft áður. Mikilvægt
er því að halda áfram uppbygg-
ingu íslenska menntakerfisins.
Fimm ára fjármálaáætlun 2020-
2024 ber þess merki að við ætl-
um að halda áfram að sækja
fram af krafti og efla menntun á
öllum skólastigum. Það á einnig
við um vísindi, menningu og fjölmiðla í land-
inu. Á menningarsviðinu er horft til þess að
allir landsmenn, óháð efnahag og búsetu, geti
aukið lífsgæði sín með því að njóta og taka
þátt í öflugu og fjölbreyttu menningar, lista-,
íþrótta- og æskulýðsstarfi.
Framlög til háskóla yfir 40 milljarða kr.
Undanfarin ár hafa framlög til há-
skólastigsins verið aukin töluvert en frá árinu
2017 hafa framlögin aukist um tæpa 5,3 millj-
arða kr. eða tæp 13%. Samkvæmt fjár-
málaáætlun verður haldið áfram að fjárfesta í
háskólastarfi í landinu og er ráðgert að fram-
lög til háskólanna fari yfir 40 milljarða kr. árið
2023. Við ætlum að auka gæði náms og náms-
umhverfis í íslenskum háskólum, styrkja um-
gjörð rannsóknarstarfs og auka áhrif og
tengsl háskóla og rannsóknarstofnana við at-
vinnulífið. Fjárfesting í háskólunum er lyk-
ilþáttur í að auka samkeppnishæfni Íslands til
framtíðar og til að við getum sem best tekist á
við þær samfélagslegu áskoranir sem örar
tæknibreytingar hafa á heiminn.
Kennarastarfið er mikilvægast
Stærsta áskorun íslensks menntakerfis er
yfirvofandi kennaraskortur. Það er eindregin
skoðun mín að kennarastarfið sé mikilvæg-
asta starf samfélagsins þar sem það leggur
grunninn að öllum öðrum störfum. Í fjár-
málaáætlun ríkisstjórnarinnar er að finna
fullfjármagnaðar aðgerðir til þess að fjölga
kennurum. Gott menntakerfi verður ekki til
án góðra kennara. Kennarar eru undirstaða
menntakerfisins og drifkraftar jákvæðra
breytinga í skólastarfi. Ég er sannfærð um að
okkur takist að snúa vörn í sókn
með þessum aðgerðum og fleir-
um til og fjölga þannig kenn-
urum í íslensku menntakerfi til
framtíðar.
Nýtt námsstyrkjakerfi
Vinna við heildarendurskoðun
námslánakerfisins gengur vel og
hef ég boðað að frumvarp um
endurskoðun á Lánasjóði ís-
lenskra námsmanna verði lagt
fram í haust. Markmiðið með
nýju kerfi er aukið jafnrétti til
náms og skilvirkni, jafnari styrk-
ir til námsmanna, betri nýting
opinbers fjár og aukinn stuðningur við fjöl-
skyldufólk. Talsverð breyting hefur orðið á
stöðu Lánasjóðsins undanfarin ár sem end-
urspeglast fyrst og fremst í fækkun lánþega
hjá sjóðum. Skólaárið 2009-10 voru lánþegar
hjá sjóðnum um 14.600 en skólaárið 2017-18
voru þeir um 7.000. Það er fækkun um 52%.
Samhliða fækkun undanfarin ár hafa framlög
ríkisins ekki minnkað og ber handbært fé
sjóðsins þess glögglega merki. Árið 2013 nam
það um einum milljarði kr. En í lok árs 2018 er
áætlað að það nemi rúmum 13 milljörðum kr.
Staða sjóðsins er því mjög sterk og skapar
hún kjöraðstæður til að ráðast í kerfisbreyt-
ingar sem bæta kjör námsmanna. Nýtt
styrkja- og námslánakerfi er að fullu fjár-
magnað en að auki verða framlög til sjóðsins
endurskoðuð árlega miðað við fjölda lánþega
hverju sinni. Lánasjóðurinn er eitt mikilvæg-
asta jöfnunartæki sem við eigum og það er
mikilvægt að búa þannig um hnútanna að svo
verði áfram raunin.
Fjölgum starfs- og tæknimenntuðum
Á síðustu árum hafa framlög til framhalds-
skólastigsins einnig hækkað verulega. Þannig
hafa framlög til framhaldsskólastigins farið úr
rúmum 30 milljörðum kr. árið 2017 og í rúm-
lega 35 milljarða í ár. Þetta jafngildir um 16%
hækkun. Þessi hækkun mun halda sér sam-
kvæmt nýkynntri fjármálaáætlun en fjár-
heimildir munu halda sér þrátt fyrir fækkun
nemenda í kjölfar styttingar náms til stúd-
entsprófs. Hækkunin gerir framhaldsskólum
m.a. kleift að bæta námsframboð, efla stoð-
þjónustu sína og endurnýja búnað og kennslu-
tæki. Helstu markmið okkar á framhalds-
skólastiginu eru að hækka hlutfall nemenda
sem ljúka starfs- og tækninámi, fjölga nem-
endum sem útskrifast á framhaldsskólastig-
inu og að nemendur í öllum landshlutum hafi
aðgengi að fjölbreyttu bók- og starfsnámi.
Íslenskan í öndvegi og barnamenning
Við ætlum að halda áfram að styðja við
menningu, listir, íþrótta- og æskulýðsmál og
fjölmiðlun í landinu. Við höfum verið að
hækka framlög til menningarmála síðan 2017
þegar þau námu um 12 milljörðum króna. Í
fjármálaáætluninni er gert ráð fyrir að þau
verði að meðaltali um 15 milljarðar árlega. Við
setjum íslenskuna í öndvegi með fjölþættum
aðgerðum sem snerta ólíkar hliðar þjóðlífsins
en markmið þeirra allra ber að sama brunni;
að tryggja að íslenska verði áfram notuð á öll-
um sviðum samfélagsins. Í stjórnarsáttmál-
anum er kveðið á um að bæta rekstr-
arumhverfi bókaútgefenda, skapandi greina
og fjölmiðla. Til að fylgja því eftir gerum við
ráð fyrir árlegum stuðningi sem nemur 400
milljónum kr. við útgáfu bóka á íslensku, 400
milljónum kr. vegna aðgerða til að bæta
starfsumhverfi einkarekinna fjölmiðla og 100
milljónum kr. til nýs Barnamenningarsjóðs
Íslands. Lögð er áhersla á að bæta aðgengi að
menningu og listum, ekki síst fyrir börn og
ungmenni, efla verndun á menningararfi þjóð-
arinnar, rannsóknir og skráningu. Einnig
verður lögð áhersla á að bæta umgjörð og
auka gæði í skipulögðu íþrótta- og æskulýðs-
starfi. Til skoðunar er sá möguleiki að setja á
stofn barna- og vísindasafn til að efla og
styrkja áhuga ungu kynslóðarinnar á menn-
ingu, vísindum og tækni.
Í fjármálaáætluninni er er horft til fram-
tíðar, þ.e. að menntun, menning og vísindi
auki lífsgæði fólks í landinu. Við höldum
áfram að styðja við íslenskt efnahagslíf með
því að fjárfesta í slíkum grunnstoðum og bæta
þannig lífskjörin í landinu.
Menntun eflir viðnámsþrótt
Eftir Lilju Alfreðsdóttur
Lilja Dögg
Alfreðsdóttir
» Í fjármálaáætluninni er
horft til framtíðar, þ.e. að
menntun, menning og vísindi
auki lífsgæði fólks í landinu.
Höfundur er mennta- og
menningarmálaráðherra.