Morgunblaðið - 06.04.2019, Blaðsíða 14

14 DAGLEGT LÍF
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 6. APRÍL 2019
Kristín Heiða Kristinsdóttir
khk@mbl.is
Ég hef mjög gaman afþví að lesa þjóðsögur ogþær eru oft mjög fyndn-ar, kannski eru sumar
þeirra fyrst og fremst
brandarar. Fyrir mér
eru þjóðsögur eitt-
hvað sem hægt er að
sækja í í margvís-
legum tilgangi, til
skemmtunar, þekking-
arsköpunar, rann-
sókna, sem innblástur
í listrænum tilgangi, til
að skoða staðhætti og
svo mætti lengi telja,“
segir Bryndís Björg-
vinsdóttir þjóðfræð-
ingur og bætir við að
við séum enn í dag að
segja svipaðar sögur, þó að við köll-
um þær ekki þjóðsögur.
„Til dæmis flökkusagnir og
orðrómur, sem eru í raun þjóðsög-
ur okkar daga, og endurspegla
meðal annars samskipti okkar við
nágranna og hugmyndir okkar um
umhverfi okkar. Þar birtast óskir
okkar, draumar og ótti. Og hvað
okkur finnst eftirsóknarvert og
fallegt.“
Bryndís segir að mannfólkið
sæki í það sem snýr upp á hvers-
daginn og sé krassandi,
þannig var það hér áður
fyrr og þannig er það enn
í dag. „Þegar saga um
einhver skringilegheit fer
á stjá finnist fólki það
krassandi. Og við þurfum
ekki endilega að spyrja
hvort það sé satt, ekki
frekar en þegar við horf-
um á þætti eins og Game
of Thrones. Aðalóvinur-
inn þar er „White Walk-
ers“, verur sem eru í
raun náskyldar aftur-
göngum þjóðsagnanna, þeir eru
með nákvæmlega sömu einkenni,
rotnandi líkamar sem ganga aftur
og eru illir, glíma við menn.
Þannig er oft verið að sækja í
þjóðsögurnar í nútímanum, í ákveð-
in þemu og hugmyndir sem þar er
að finna og gefa þeim nýtt líf. Höf-
undur Game og Thrones, George
R.R. Martin, hefur augljóslega gert
það, hann vinnur mikið með alls-
konar stef úr þjóðsögum ýmissa
landa. Hann segir að fólki sé frjálst
að túlka fyrir hvað afturgöngurnar
hans standi, þær geti til dæmis
staðið fyrir loftslagsbreytingarnar,
ógnina miklu á okkar tímum. Á
sama hátt er okkur frjálst að taka
gömlu þjóðsögurnar bókstaflega
eða skoða fyrir hvað þær standa.
Eru þær merki um að fólk í gamla
daga hafi verið svo einmana að það
hafi búið til sögur um ímyndaða ná-
granna, huldufólk eða álfa, eða eru
verurnar tákn fyrir náttúruna sem
gefur og tekur, og við þurfum að
sýna virðingu ef hún á að gefa okk-
ur áfram. Hægt er að lesa með fjöl-
breyttum hætti í þessar sögur.“
Tröllkonur tóku mennska
menn sér til fylgilags
Bryndís segir að íslensku þjóð-
sögurnar hafi meðal annars verið
einhvers konar fréttir um eitthvað
óvenjulegt sem þurfti að koma á
milli kynslóða.
„Jón Árnason safnaði á sínum
tíma bæði þjóðsögum og ævintýr-
um en það er greinarmunur á
þessu tvennu. Þjóðsögur gerast í
okkar heimi, oft í nafngreindum
sveitum og nafngreint fólk kemur
líka við sögu. Þær standa því oft
nær okkar umhverfi, landi og stöð-
um, heldur en ævintýrin. Þjóðsög-
urnar eru þannig sögulegar, af því
að þær eru um fólk sem var til og
staði sem fólk tengir við. Þær
varpa sagnfræðilegu ljósi á stað-
hætti, sögu, mannlíf og fjölskyldur.
En það sem gerist í mörgum þjóð-
sögum er að einhver yfirnáttúra
kemur við sögu, draugar, álfar,
huldufólk eða annað, sem verður þá
aðalatriði sögunnar. En í ævintýr-
um er það ekki aðalatriði ef froskur
breytist til dæmis í prins.“
Bryndís segir að margt af því
sem gerist í bæði þjóðsögum og
álfasögum hafi verið hluti af hvers-
dagslífi fólks á þeim tíma sem þær
urðu til.
„Í álfasögum kemur fram að
fólk leit á álfa og huldufólk sem
sína næstu nágranna, þeir bjuggu í
túnfætinum og mannfólkið skiptist
á gjöfum við þessar annars heims
verur, fékk aðstoð frá þeim í erfið-
leikum, hvort sem það voru barns-
fæðingar eða eitthvað annað. Slíkir
nágrannar stóðu fólki jafnvel nær
en mannfólk á næstu bæjum, sem
voru lengra í burtu,“ segir Bryndís
og bætir við að það komi líka fram í
sögunum hversu mikilvægt það var
að virða þessa nágranna og halda
þeim góðum. „Í eldri sögum frá 19.
öld eru oft frásagnir um náin sam-
skipti milli álfa og manna og í
mörgum sögum eigi menn mök við
álfa. Tröllkonur tóku líka mennska
menn sér til fylgilags, til dæmis
segir frá því í sögunni Trunt trunt
og tröllin í fjöllunum, þegar tröll-
kona rænir manni þar sem hann er
í berjamó og breytir honum eigin-
lega í tröllkarl. Hann finnst þremur
árum síðar, er þá hættur að trúa á
Guð og orðinn hundheiðinn sem er
til vitnis um að hann er búinn að
skrá sig úr samfélagi manna. Þetta
eru því líka sögur af umbreyting-
um. Álfar reyna líka að fá menn
með sér í álfheima, en það var talið
slæmt og þá er talað um að þeir
verði vitstola. Þetta er kannski lík-
ingamál fyrir geðheilsumál fyrri
tíma, þeir sem hafa gengið í björg
til liðs við álfa eða tröll hafa með
því gengið úr samfélagi manna,
tapað vitinu, orðið skrýtnir og öðru-
vísi. Þeir stóðu fyrir utan normið.“
Tilvist tröllskessa gaf
landslaginu aðra þýðingu
Bryndís var send í sveit á
sumrin þegar hún var krakki og
þar á bæ lifði tröllasaga. „Þetta var
saga um tröllkerlingar sem rifust
um hvor þeirra ætti að fá að borða
mennskan mann, hann Gissur, og
mér fannst það að hugsa um tröll í
fjöllunum sem töluðu saman yfir
allt landið, gefa landslaginu aðra
þýðingu. Að þar væri samtal sem
stæði fyrir utan okkur mannfólkið.
Mér fannst það breyta upplifun
minni af landinu og ég held að
þjóðsögurnar geri það einmitt oft,
þær breyti upplifun fólks af stöðum
og komi með krydd inn í tilveruna.“
Þegar Bryndís er spurð að því
hvort hún haldi upp á eina sögu
öðrum fremur meðal þjóðsagnanna
segist hún halda upp á fyrstu sög-
una í safni Jóns Árnasonar sem
heitir Huldumannagenesis.
„Sú saga staðsetur álfana í
biblíusamhengi, en það er sagan
um það þegar Guð kemur í heim-
sókn til Adams og Evu, og Eva
nær ekki að þrífa öll börnin, svo
hún felur þau óhreinu. Þá segir
Guð: „Það sem skal vera hulið mér
skal vera hulið mönnum.“ Þessi
óhreinu börn hennar Evu urðu því
að álfum og bjuggu í stokkum og
steinum. Þessi saga sýnir hvernig
fólk blandaði kristni saman við
þjóðtrú og bjó til sína eigin útgáfu.
Í þessu birtist mikil sköpunar-
gleði.“
Erum enn að segja svipaðar sögur
Margir eiga góðar minningar frá því að hafa fengið
sýn inn í aðra heima og nettan hroll við það að lesa
í fyrsta sinn um drauga og tröll. Á dögunum kom út
úrval íslenskra þjóðsagna, en hvað eru þjóðsögur og
hvaða erindi eiga þær við samtímann? Bryndís
Björgvinsdóttir þjóðfræðingur varð fyrir svörum, en
hún segir mannfólkið sækja í það sem snýr upp á
hversdaginn og sé krassandi.
Morgunblaðið/Kristinn Magnússon
Þjóðfræðingur Bryndís var send í sveit á sumrin þegar hún var krakki og þar á bæ lifði tröllasaga góðu lífi.
Fram fara hefðbundin aðalfundarstörf þar sem greint verður m.a. frá kjöri
formanns Samtaka atvinnulífsins og stjórnar SA 2019-2020. Einnig verður
farið yfir helstu atriði nýs Lífskjarasamnings 2019-2022.
Rétt til setu á aðalfundinum eiga stjórnendur aðildarfyrirtækja Samtaka
atvinnulífsins ásamt starfsmönnum SA og aðildarsamtaka.
Ársfundur atvinnulífsins 2019 sem er öllum opinn verður haldinn
fimmtudaginn 17. október kl. 14-16 í Hörpu.
Þá verða liðin 20 ár frá stofnun Samtaka atvinnulífsins.
ÞRIÐJUDAGINN 9. APRÍL
Á GRAND HÓTEL REYKJAVÍK KL. 12-14
AÐALFUNDUR
SAMTAKA
ATVINNULÍFSINS
2019
Vinsamlega skráið þátttöku á www.sa.is