Skessuhorn - 11.11.2015, Blaðsíða 34

MIÐVIKUDAGUR 11. NÓVEMBER 201534
Kafli úr bókinni Utangarðs? Ferðalag til fortíðar
Við birtum hér brot úr bók Hall-
dóru Kristinsdóttur og Sigríð-
ar Hjördísar Jörundsdóttur. Þar
sem sagt er frá tveimur bræðrum
sem ekki áttu auðvelda æfi. Mynd-
skreytingar í bókinni eru eftir Hall-
dór Baldursson.
Eilífur Þorbjörnsson (1826–1873)
Eilífur böðull, Eilífur Árnabróðir
Hann [Eilífur] var sonur
hjónanna Sigríðar Þorleifsdóttur
(1794–1853) og Þorbjörns Árna-
sonar (1786–1826) að Brúsholti
í Flókadal. Faðir hans lést þegar
hann var tæplega þriggja mánaða
gamall og í kjölfarið hófst þvæling-
ur Eilífs um Reykholtsdal. „Töku-
drengur“, „niðursetningur“ og „á
sveit“ eru orð sem tengjast uppvexti
Eilífs sterkum böndum og bæirnir
eru margir sem hann hafði aðsetur
á. Frá átta ára aldri og fram að ferm-
ingu dvaldist hann aldrei lengur en
eitt ár í senn á hverjum bæ. Greini-
legt er að hann hefur verið látinn
fara skipulega á milli bæja í Reyk-
holtsdalnum og mun hreppstjór-
inn hafa ákveðið í hvaða röð hann
fór um. Rótleysið hlýtur að hafa
verið mikið og mun uppeldi hans
hafa verið mjög áfátt. Þegar Eilífur
fermdist árið 1840 fékk hann eftir-
farandi umsögn frá prestinum: „Sæ-
mil[ega] læs og kunnandi.“ Tuttugu
árum síðar fékk Eilífur aftur um-
sögn í sóknarmannatali prests. Þá
var hann heimilismaður hjá sókn-
arprestinum sem taldi Eilíf vera
„óþjálgan“ og ári síðar var prestur
enn ósáttur við hegðan sveitarlims-
ins, sagði hann vera „þibbinn“.
Eilífur hafði einn þungan bagga
að bera allt frá því að hann var lítið
barn en hann vætti rúm sitt um næt-
ur og gerði hann það einnig á full-
orðinsárum. Að upplagi var Eilífur
hinn mesti meinleysingi, feiminn,
óframfærinn og svifaseinn. Hann
gat unnið alla þá vinnu sem hann
var beðinn um en þrátt fyrir það
sóttust bændur ekki eftir því að ráða
hann í vist til sín og mun þar mestu
hafa ráðið hversu svifaseinn hann var
og einnig það að hann vætti rúm sitt.
Þau verk sem hann var látinn vinna
þegar hann var á bæjunum voru jafn-
an erfiðustu og verstu verkin sem
til féllu, svo sem að bera vatn, rista
torf, mala korn og moka gripahús-
in. Aðeins einu sinni er hann skráð-
ur sem vinnumaður í manntali, ann-
ars er hann alltaf skráður sem niður-
setningur.
Ástæða þess að böðulsnafnið fest-
ist við hann var sú að stúlka að nafni
Þórlaug Torfadóttir (f. 1812) hafði
eignast börn í lausaleik með þrem-
ur mönnum. Var henni dæmd refs-
ing fyrir lausaleik sinn, annaðhvort
að greiða sekt eða þola hýðingu ef
hún gæti ekki greitt sektina. Þór-
laug gat ekki greitt sektina og því átti
að hýða hana en enginn fékkst til að
framkvæma verkið uns Eilífur tók
það að sér, en með semingi þó. Var
verkið framkvæmt að Hofsstöðum í
Hálsasveit og jafnskjótt og Eilífur sá
stúlkuna á hlaðinu við bæinn byrjaði
hann að dangla vendinum um lend-
ar Þórlaugar. Hann áttaði sig aftur á
móti ekki á því að þetta verk þyrfti að
framkvæma í votta viðurvist og þurfti
hann því aftur að hýða Þórlaugu.
Eitthvað fannst mönnum hann linur
við verkið og var hann beðinn um að
herða höggin en þá sagðist hann hafa
verið búinn að hýða hana áður og var
ákveðið að láta gott heita. Upp frá
þessu þurfti Eilífur að burðast með
böðulsnafnið, honum til lítillar gleði.
Sagan um andlát Eilífs er á þann
veg að honum var í fyrsta og eina
skiptið á sinni fábreyttu ævi boðið í
brúðkaup. Var þetta brúðkaup Þor-
bjargar Kláusdóttur (1848–1906)
frá Steðja og Jóns Eggertssonar
(1841–1920) frá Eyri í Flókadal. Var
það brúðurin sem bauð honum en
fjölskyldan á Steðja hafði ætíð sýnt
Eilífi vinsemd og taldi hann sjálfur
það fólk sína bestu vini. Veislan var
haldin að Eyri og ólíkt öðrum gest-
um kom Eilífur gangandi til veisl-
unnar. Vel var veitt í veislunni, bæði
af mat og víni, og fékk Eilífur allt
það sama og aðrir gestir. Að veislu
lokinni var honum boðið að gista á
bænum en hann vildi heldur ganga
að Steðja og gista þar. Þangað
komst hann aftur á móti aldrei því
að næsta morgun fannst hann lát-
inn í Flókadalsá. Hafði hann dott-
ið og ekki getað reist sig við aft-
ur. Í sóknarmannatal hefur sóknar-
presturinn skrifað: „Fannst dauður
í Flókadalsá móts við Eyri.“ Var Ei-
lífur aðeins 48 ára gamall er hann
lést, skráður sveitarlimur til heimil-
is að Kjarvalsstöðum.
Eilífur átti bróður sem Árni
(1824–1869) hét og átti hann um
margt svipaða sögu. Ungur að
árum var hann orðinn niðursetn-
ingur og þvældist um milli bæja líkt
og bróðir hans. Þó var frekar að
menn sæktust eftir því að ráða hann
í vinnumennsku þrátt fyrir að hann
teldist frekar linur til verka og mik-
ill matmaður. Báðir hófu þeir bræð-
ur ævi sína sem umkomulausir nið-
ursetningar en örlög þeirra urðu
engu að síður ólík. Árni eignaðist
barn með konu sem hét Helga Þor-
leifsdóttir (1817–1899) en þau voru
ekki gift þegar barnið fæddist og
stóð því til að refsa Helgu með sekt
eða hýðingu. Til þess kom þó ekki
þar sem Árni bað hennar og þau
giftu sig. Lifðu þau hjón svo ým-
ist í vinnu- eða húsmennsku. Sig-
ríði (1858–1942), dóttur þeirra var
ungri komið í fóstur og í manntali
1870 var hún sögð niðursetning-
ur. Seinna átti hún eftir að vera í
vinnumennsku og loks giftast, eign-
ast börn og lifa löngu lífi.
Um næstu helgi munu höfundar bók-
arinnar „Utangarðs? Ferðlag til for-
tíðar“ kynna bók sína hér á Vestur-
landi. Bókin segir frá utangarðs- og
förufólki á Vesturlandi og Vestfjörð-
um frá síðari hluta 18. aldar og fram
á fyrstu ár 20. aldar. Saga þessara ein-
staklinga er rakin og dregin fram
skjöl og handrit sem þeim tengjast.
Höfundar bókarinnar eru þær Hall-
dóra Kristinsdóttir og Sigríður Hjör-
dís Jörundsdóttir og myndskreyting-
ar gerði Halldór Baldursson. Ugla
útgáfa gefur út bókina sem kemur út
12. nóvember næstkomandi.
Féllu ekki inn í
samfélagið
Að sögn Sigríðar má rekja upp-
haf verkefnisins til ársins 2012 þeg-
ar hugmyndin um að halda sýningu
um utangarðsfólk vaknaði meðal
starfsmanna Landsbókasafns Íslands
- Háskólabókasafns. „Sumarið 2013
var sýning um utangarðsfólk opnuð
í safninu í samstarfi við Listahátíð í
Reykjavík. Grunntónn sýningarinn-
ar var umfjöllun um einstaklinga sem
féllu ekki inn í hið þrönga sveitasam-
félag 19. aldar og voru því utangarðs,
um lengri eða skemmri tíma. Sem
kornabörn áttu flestir þessir einstak-
lingar lífið fyrir sér en örlögin hög-
uðu því svo að eitthvað varð til þess
að þeir urðu á skjön við samfélag sitt.
Sumir fæddust fatlaðir, aðrir veiktust
alvarlega og enn aðrir fengu í vöggu-
gjöf hæfileika sem voru ekki metn-
ir að verðleikum. Breytingar á fjöl-
skylduhögum fólks, svo sem eins og
andlát maka eða ást sem brást, gátu
líka orðið til þess að það færðist út
Skrifuðu bók um utangarðs- og förufólk á
Vesturlandi og Vestfjörðum
í jaðar samfélagsins,“ segir Sigríður
Hjördís. Á áðurnefndri sýningu voru
sýnd ýmis handrit og skjöl sem tengd-
ust því utangarðsfólki sem fjallað var
um. Handritin eru varðveitt á hand-
ritasafni Landsbókasafns Íslands -
Háskólabókasafns þar sem höfund-
ar bókarinnar vinna. „Þessi sýning
vakti nokkra athygli og komu ýmsir
að máli við okkur um hvort ekki ætti
að gera bók um þetta efni.“
Slóð utangarðsfólks
leynist víða
Að sögn Sigríðar er víða hægt að
finna frásagnir af utangarðsfólki,
bæði í handritum, bókum, blöðum
og tímaritum. „Við undirbúnings-
vinnu fyrir sýninguna safnaðist mik-
ið efni hjá okkur um fólk víða um
land, sem að okkar mati átti fullt er-
indi á sýninguna. Í dag erum við með
upplýsingar um ríflega fimmhundruð
einstaklinga, sem á einhverjum tíma-
punkti í lífi sínu gátu talist hafa ver-
ið utangarðs,“ heldur Sigríður áfram.
Hún segir að með því að setja sam-
an þessa bók hafi þær stöllur viljað
segja sögu einstaklinga sem horfið
hafa í skuggann af sér „merkilegra“
samtíðarfólki. Saga efri stéttar fólks
frá þessum tíma hafi verið skilmerki-
lega skráð en saga lítilmagnans aftur
á móti ekki. „Hún var oftar en ekki
verið afgreidd á þann hátt að til varð
nafnlaus hópur kvenna, karla, barna,
fátæklinga, vesalinga, sjúklinga, geð-
fatlaðra og svo framvegis, sem skilja
eftir sig lítil sem engin spor í heimild-
um. En þegar farið er að skoða sögu
þessara einstaklinga nánar leynist
slóð þeirra víða, vissulega ekki allra,
en nógu margra til þess að hægt sé að
draga fram sögu nokkurra sem geta
orðið eins konar fulltrúar þessara
týndu hópa,“ útskýrir Sigríður. „Slóð
utangarðsfólks leynist ótrúlega víða
þegar betur er að gáð - og fjöldi þess
kemur á óvart,“ bætir Sigríður við að
endingu.
Laugardaginn 14. nóvember
verða höfundar bókarinnar „Ut-
angarðs? Ferðlag til fortíðar“ í
Héraðsskjalasafni Borgarfjarð-
ar klukkan 11 og í Vatnasafninu í
Stykkishólmi kl. 15. Á sunnudag-
inn verður kynning í Sauðfjársetr-
inu á Ströndum klukkan 14 og Í
Leifsbúð í Búðardal klukkan 17.
Bókin verður á sérstöku tilboðs-
verði á kynningunum. grþ
Höfundar bókarinnar, Halldóra Kristinsdóttir og Sigríður Hjördís Jörundsdóttir. Ljósm. Helgi Braga.