Skessuhorn - 11.11.2015, Síða 38

MIÐVIKUDAGUR 11. NÓVEMBER 201538
Háteigur var ein af elstu og stærstu
jörðum Skagans og var alla tíð með
stærri búum eftir því sem hér gerð-
ist. Samkvæmt jarðamatsbókinni
frá 1706 eru hér á Skaga 12 býli,
þar á meðal er Háteigur. Hin eru
Ívarshús, Efsti Teigur (Teigakot),
Heimaskagi, Sýrupartur neðri, Sý-
rupartur efri, Bræðrapartur, Breið,
Sandgerði (einnig nefnt Neðravíti),
Tobbabær (einnig nefnt Tjarnarkot
eða Efravíti), Lambhús og Teiga-
skarð (einnig nefnt Teigapartur,
síðar Miðteigur og Guðrúnarkot).
Bauka-Jón og Signor
Gísli Sigurborgarson
Árið 1706 býr á Háteigi Oddur
Nikulásson en eigandinn er húsfrú
Guðríður Þórðardóttir á Leirá,
ekkja Jóns biskups Vigfússon-
ar (Bauka-Jóns), sem átti auk Há-
teigsins, jarðirnar Heimaskaga og
Breið.
Næstu 126 árin búa á Háteigi
ýmsir sem ekki verða hér nefnd-
ir. Þó má geta þess að Gísli Einars-
son (Sigurborgarson) var húsmað-
ur á Háteigi árið 1809, en hann var
í lífverði Jörundar hundadagakon-
ungs, aðeins 21 árs að aldri. Gísli
var fæddur í Krosshúsi á Akranesi,
en varð síðar gildur bóndi á Önd-
verðarnesi og titlaður signor í virð-
ingarskyni.
Einar Þorvarðarson og
Gunnhildur ljósmóðir
Árið 1832 er Einar Þorvarðarson
kominn á Háteig, þá 26 ára, og
Gunnhildur Halldórsdóttir, ljós-
móðir, kona hans, þá 19 ára. Í nóv.
1833 er þar talinn Halldór sonur
þeirra á fyrsta ári (hann lést 1838).
Einnig er þar talin Halldóra, 7 ára,
talin dóttir Einars. Þau Einar og
Gunnhildur bjuggu á Háteigi árin
1832 til 1841. Þau bjuggu síðar á
Þórustöðum í Svínadal, en aftur á
Akranesi; í Nýjabæ frá 1845-1862
og síðast á Grund, sennilega hjá
Halldóri (yngri) syni sínum og
Ragnheiði Þorgrímsdóttur, en Ein-
ar drukknar í marz 1864. Þau Einar
og Gunnhildur eignuðust 12 börn
saman. Seinni maður Gunnhild-
ar var Jón Jónsson, hreppstjóri og
bóndi á Bakka á Akranesi 1865-89.
Þau voru barnlaus. Einar og Gunn-
hildur voru vel stæð, áttu á Akra-
nesi, Grund með Grenjalóð, Bakka
og Nýjabæ. Einar var framkvæmda-
maður mikill og meðhjálpari í Akra-
neskirkju (í Görðum). Gunnhildur
var orðlögð ljósmóðir og hafði tek-
ið á móti yfir 1000 börnum þegar
hún dó.
Árið 1841 er á Háteigi Guð-
mundur Ólafsson og kona hans
Kristín Jónsdóttir. Guðmundi var
ýmislegt til lista lagt, m.a. annálað-
ur söngmaður.
Upphaf kartöflurækt-
unar á Akranesi
Í desember 1844 er Sigurður Lynge
bóndi á Háteigi, 32 ára; fyrst með
móður sinni Kristínu Kristínar-
dóttur, en síðar með konu sinni
Guðrúnu Guðrúnardóttur, sem
mun hafa verið Hallsteinsdóttir
frá Brautartungu í Lundarreykja-
dal. Sigurður var sonur Jóhannes-
ar prentara Lynge í Leirárgörðum,
sem síðast bjó hér á Akranesi. Tal-
ið er að Sigurður Lynge hafi fyrstur
manna ræktað kartöflur á Akranesi
(þ.e. á Háteigi árið 1844, segir Hall-
grímur í Guðrúnarkoti). Einnig var
talið að hann væri fyrsti maður á
Skaga til að gera skurði til jarða-
bóta, og árið 1844 hafði hann gert
túnasléttur í Háteigsmýrinni. Einn-
ig hlóð hann mikið af grjótgörðum
um tún og garða sem lengi stóðu á
Háteigsjörðinni. Sigurður var mjög
fjöhæfur maður, listaskrifari og víð-
lesinn. Hann var lengi kennari á
Akranesi og má lesa kafla um hann í
bókinni „Skóli í 100 ár“ eftir Stefán
Hjálmarsson, bls. 157 (Brautryðj-
andinn Sigurður Lynge). Má geta
þess hér að Sigurður hélt „sögu-
ræðuna“ á Þingvöllum á þjóðhá-
tíðinni 1874. Á árunum 1862-1872
bjó Sigurður á Miðteigi (Guð-
rúnarkoti) í sambýli við Hallgrím
hreppsstjóra Jónsson. Sigurður lést
í Lambhúsum árið 1881, en hafði
nokkur síðustu ár verið búsett-
ur í Heimaskaga og titlaður „hús-
maður“. Sigurður Lynge var dæmi-
gerður fulltrúi þeirra alþýðumanna
sem með dugnaði og áhuga öfluðu
sér það mikillar sjálfsmenntunar að
þeir gátu veitt úr viskubrunni sín-
um eins og Sigurður gerði um ára-
tugaskeið með barnakennslu sinni á
Akranesi (St.Hj.). Sigurður stund-
aði kennslu á Akranesi frá um 1838
til 1880.
Guðmundur og
Elín í Elínarhöfða
Vorið 1861 flytur frá Miðteigi að
Háteigi Guðmundur Sveinsson, þá
36 ára og kona hans Elín Ásmunds-
dóttir, þá 42 ára. Þau höfðu bæði
verið gift áður. Fyrri kona Guð-
mundar Sveinssonar var Guðríð-
ur Magnúsdóttir, systir Níelsar í
Lambhúsum. Þau Guðmundur og
Guðríður eignuðust fimm börn;
þeirra á meðal var Ingibjörg sem
var gift Þorbirni Jónssyni á Háteigi,
sem drukknaði í Hoffmannsveðrinu
1884. Þau Ingibjörg og Þorbjörn
áttu son, Guðmund Þorbjarnar-
son, sem fæddist og ólst upp á Há-
teigi. Guðmundur var steinsmiður
og stóð hann m.a. fyrir byggingu
steinstöplabryggjunnar í Steinsvör
(fram af Bárugötu) árið 1907. Þótti
það nokkuð vandasamt verk á þeim
tíma að steypa í sjó og sprengja með
dínamíti. Guðmundur var eftirsótt-
ur iðnaðarmaður, m.a. sá hann um
allt múrverk á hinu sérstæða húsi
Gunnars Gunnarssonar skálds að
Skriðuklaustri.
Elín Ásmundsdóttir var frá El-
ínarhöfða, en þar var hún fædd og
uppalin og þar bjó hún með fyrri
manni sínum Þórði Gíslasyni frá
Lambhaga. Þeirra sonur var Ás-
mundur Þórðarson á Háteigi. Þau
Elín og Þórður bjuggu, eins og
áður segir í Elínarhöfða, en þeg-
ar hún missti mann sinn, flutti hún
fyrst að Miðteigi 1860 og giftist þar
Guðmundi Sveinssyni, en fluttist
svo þaðan að Háteigi. Guðmundur
Sveinsson var duglegur maður, vel
gefinn og ágætur formaður. Hann
drukknaði 14. okt. 1868, er hann
var á leið úr Reykjavík við ann-
an mann. Sonur Guðmundar og
Elínar var Þórður Guðmundsson,
hinn mesti efnismaður og ágætur
formaður. Hann byggði stórt hús
rétt hjá Nýjabæ og var byrjaður
að versla þar. Þórður Guðmunds-
son var formaður á öðru skipinu
sem héðan fórst í hinu svokallaða
Hoffmannsveðri, nóttina milli 7.-8.
janúar 1884.
Þórður formaður,
Guðrún ljósmóðir og
Hoffmannsveðrið
Á skipi Þórðar Guðmundsson-
ar fórust í einu allir fulltíða karl-
menn sem þá voru heimilisfastir á
Háteigi, nema einn, er setið hafði
í landi í þetta sinn sökum sjúk-
leika. Var það Ásmundur Þórðar-
son, bróðir Þórðar formanns. Af
þeim sjö mönnum sem fórust á
skipi Þórðar voru fjórir búsettir á
Háteigi; þ.e. Þórður, mágur hans
Þorbjörn Jónsson, Hákon Sigurðs-
son og Kristmundur Magnússon
og tveir á Bræðraparti; þ.e. Þórð-
ur Halldórsson og Magnús Magn-
ússon. Sjöundi maðurinn var Krist-
ján Jónsson frá Jaðri. Kona Þórðar
Guðmundssonar var Guðrún Guð-
mundsdóttir frá Garðhúsum, en
þau Þórður voru barnlaus. Guðrún
var ljósmóðir og flutti vestur um
haf eftir lát manns síns, og gerðist
hún þar bústýra Bjarna Þórðarson-
ar, bróður Þórðar á Vegamótum og
Guðjóns í Kirkjubæ og þeirra systk-
ina. Guðrún var fyrst íslenskra ljós-
mæðra til að framkvæma keisara-
skurð (sjá Vestur um haf og heim
aftur. Kanadadvöl Guðjóns á Ökr-
um 1897-1909 eftir Jóhönnu Fjólu
Jóhannesdóttur, 2009). Vakti þess
einstæða aðgerð hinnar íslensku
ljósmóður mikla athygli vestan-
hafs, og var mikið um hana fjallað
í Þarlendum blöðum. Þegar Guð-
rún framkvæmdi keisaraskurðinn
árið 1891 hafði aðeins einn keisara-
skurður verið framkvæmdur á Ís-
landi, en það var árið 1865, löngu
áður en Guðrún fór í ljósmæðra-
námið. Sá keisaraskurður var fram-
kvæmdur af Jóni Hjaltalín, land-
lækni, en hann mun hafa miðlað
ljósmæðranemum sínum af læknis-
þekkingu sinni.
Ásmundur Þórðarson
útvegsbóndi á Háteigi
og Ólína Bjarnadóttir
Eftir missi manns síns, Guðmund-
ar Sveinssonar, bjó Elín um nokk-
ur ár með sonum sínum á Háteigi.
Elín hvað hafa verið mikil dugn-
aðar- og myndarkona. Árið 1880
kvæntist Ásmundur sonur Elínar,
Ólínu Bjarnadóttur, Brynjólfsson-
ar á Kjaransstöðum. Tóku þau þá
þegar við búi á Háteigi og bjuggu
þar síðan um tugi ára við mikla
Háteigur - ein af fyrstu jörðunum á Skipaskaga
Á síðari hluta 19. aldar voru tveir portbyggðir bæir á Háteigi; þeir stóðu hlið
við hlið með inngangi í báða milli þeirra. Bæir þessir stóðu nokkuð fram yfir
aldamótin 1900. Teikning sr. Jóns M. Guðjónssonar.
Bryggjan í Steinsvör. Guðmundur Þorbjarnarson steinsmiður stjórnaði byggingu
steinstöplabryggjunnar í Steinsvör árið 1907. Hann var fæddur á Háteigi árið
1878. Guðmundur var annálaður byggingamaður, góður glímumaður og frægur
hestamaður. Uppsátur Háteigsbátanna var í Háteigsvör fyrir neðan Heimaskaga,
lengst til vinstri á myndinni. Mynd frá Guðjóni Bjarnasyni í Bæjarstæði.
Ásmundur og Ólína á Háteigi ásamt börnum sínum. Frá v. Ólafína, Ólafur, Elín,
Þórður og Bjarnfríður. Ásmundur átti heima á Háteigi í 82 ár frá 1861 til d.d. 1943.
Ólafur sonur þeirra bjó þar alla ævi frá 1891 til 1960, eða 69 ár.
Myndhöfundur: Sæmundur Guðmundsson.
Lengst til vinstri sést nýja Háteigshúsið sem Ólafur Ásmundsson byggði árið 1932.
Næst er „gamli“ Háteigur sem Ásmundur Þórðarson byggði árið 1883, en það hús
stóð eitthvað fram yfir miðja 20. öld. Þar næst er fjósið og hlaðan á Litla-Teigi.
Þá kemur Litli-Teigur sem síðar var fluttur að Presthúsabraut (nr. 28). Hvíta húsið
aftan við er Borg (Háteigur 6), byggður af Bjarna Ólafssyni skipstjóra og Elínu
Ásmundsdóttur upp úr 1920. Næsta hús hérna megin götu er Ráðagerði. Bak við
það sést í „Viktorshús“ (Háteigur 4, byggður 1935). Bak við það er Tunga og síðan
Minni-Borg (Háteigur 2, byggð fyrir 1930) lengst til hægri. Handan hlöðunnar
sést í Þinghól, sem síðar var rifinn. Þar á lóðinni stendur nú Neðri-Teigur, sem var
áður hús nr. 18 við Suðurgötu (hús „Sigurjóns og Gunnu á Teig“). Við Háteig 3 stóð
húsið Laufás, sem var flutt og varð sumarhús í landi Stóra-Fjalls í Norðurárdal.
Myndhöfundur: Bjarni Árnason.