Skessuhorn - 21.12.2016, Side 78

MIÐVIKUDAGUR 21. DESEMBER 201678
Vísnahorn
Jakob Jónsson var fædd-
ur 7. desember 1916 og
voru foreldrar hans Jón
Jakobsson og Kristín
Jónatansdóttir hjón á Varmalæk. Hefði Jakob
því orðið 100 ára einmitt nú um þessar mund-
ir. Kannske mætti giska á að lífshlaup hans
hefði ekki verið fjölbreytt því á Varmalæk átti
hann heimili til dauðadags. Í æsku Jakobs var
vinnukona á heimilinu sem hét Helga Ólafs-
dóttir, andaðist 1940 og við lát hennar varð
eftirfarandi til. Er þó aðeins hluti af lengra
kvæði:
Þótt lúin kona ljúki jarðardvöl
mun lítil þörf að hugsa um né tala.
Samt vissi ég engan eiga skemmri spöl
ófarinn til hinna gullnu sala.
Ekki veit ég hvenær Jakob byrjaði að fást
við að yrkja en á hans æskuárum voru íþrótta-
mót á Ferjukotsbökkum vinsælar samkomur
og á þeim tímum vor hestar aðalfarartækin.
Eitt sinn vildi svo til að á íþróttamóti var statt
fólk sem var að draga sig saman og er þau eru
að leggja af stað heimleiðis að lokinni sam-
komu var maðurinn að hjálpa stúlkunni að
leggja á og taldi sig svo þurfa að kveðja hana
með nokkrum virðu- og innileik. Hugðist
gera það í ljóði og byrjar:
,,Kveð ég þig með kossi“.
Komst síðan ekki lengra og byrjar aftur en
rekur í vörðurnar á sama stað og endurtek-
ur síðan en vafalaust hefur koss fylgt hverri
hendingu þannig að þetta var tilvinnandi.
Allavega eftir eina tilraunina heyrist utan úr
myrkrinu framhald vísunnar:
,,kvenmaður á hrossi
Sæki sjálfur fjandinn
Sigríði og gandinn.“
Talið var að Jakob hefði verið þar að
verki. Sumarið 1941 kemur að Varmalæk
sem kaupakona Jarþrúður Jónsdóttir frá Ey-
vík á Grímsstaðaholti í Reykjavík og felldu
þau Jakob hugi saman og gengu í hjónaband
20. júlí 1946 og keypti Jakob þá bú Herdísar
ömmu sinnar það vor og tók við búsforráð-
um. Eignuðust þau hjón sex börn. Á Varma-
læk byggði hann upp öll hús og vann stórvirki
í ræktun enda maðurinn iðjusamur og ósér-
hlífinn. En þó hann kynni vel að meta góð hús
og góða vinnuaðstöðu aftraði það honum ekki
að gantast aðeins þegar vígð voru ný fjárhús á
ríkisbúinu í nágrenninu:
Háreist er það húsið splunkunýja
sem höfðingjarnir ætla að fara að vígja.
Ber í flestu af fjárhúsunum sem
forðum voru reist í Betlehem.
Á leið að jarðarför Guðmundar Böðvars-
sonar í rigningu og kuldahryssingi kvað Jak-
ob:
Húmgrátt regn um byggðir ber
blærinn jökulkaldur.
Faðir ljóss og lífsins er
líka að gráta Baldur.
Báðir Guðmundur og Jakob voru jöfnum
höndum góðir bændur og jarðabótamenn í
besta skilningi þess orðs. Meðan á jarðarför-
inni stóð kom Jakobi þessi vísa í hug:
Lítil þjóð, sem ljóðgjöf þína hlaut
lofi og þökk vill hvílu þína tjalda.
Nú bíður þín hið milda móðurskaut,
moldin á þér líka skuld að gjalda.
Jakob var maður í betra lagi gestrisinn og
ræðinn og viðræðugóður yfir kaffibolla en þó
mun nú þessi vísa hafa orðið til eftir að hafa
fylgt gesti til dyra:
Leitt er það en samt er satt
að sumir geta bara
vakið yndi og aðra glatt
er þeir kveðja og fara.
Í bókinni Borgfirðingaljóð eru tvö æskuljóð
Jakobs og nefnist annað þeirra Vetrarnótt:
Af mánaskálum fellur geislaflóð
sem flæðir hratt um ljósa álfaslóð.
Himindjúpin hjúpast stjörnukápu.
En vetrarnóttin voldug, köld og hljóð
vakir ein og kyndir tunglsins glóð
og yrkir nýja norðurljósadrápu.
Svo sem áður er getið var Jakob mjög virk-
ur í félagsmálum og kom þar víða við. Meðal
annars í stjórn veiðifélags Flóku alllengi. Eitt
sinn eftir veiðifélagsfund var lesin upp fund-
argerð sem Jakobi þótti eitthvað klúðurslega
orðuð og orti:
Fundur var haldinn og hjalað lengi um hæng og
gálu.
Hrifningu vakti og hrærði strengi í hvers manns
sálu
fundargerðin á gullaldarmáli góðu og þjálu.
Helst mátti ætla að hún væri skráð af höfundi
Njálu.
Um tíma bjó í nágrenninu maður sem ekki
var uppalinn við sveitastörf og eitthvað þótti
nágrönnum sumt verklag hans og búfjárhirð-
ing vera umræðuefni. Eitt sinn á útmánuðum
hafði hann sett fé sitt út til viðrunar og brynn-
ingar þegar fjárstofninn lagði af stað til fjalls
og fór geist. Um þennan atburð og þau atvik
sem honum tengdust segir svo:
Til fjalla seyddi ásauðinn tröll og álfur
frá eldisfóðri þá vetur var naumast hálfur.
Ég sagði fátt, ég fyrirlít orðagjálfur
frúin var ólétt, þess vegna hljóp ég sjálfur.
Eftir að svolítið fór að hægjast um hafði
Jakob mjög gaman af ferðalögum og eitt sinn
meðal annars fór hann ásamt fleirum um Ís-
lendingabyggðir í Kanada. Þá var nýlega kom-
in út bókin ,,Þingeyskt loft“ eftir Jón Bjarna-
son frá Garðsvík og eitthvað af Þingeyingum
var þar með í för.
Í langferðabifreið þeirri sem til fararinn-
ar hafði valist var svokallað kemiskt salerni
en eitthvert ólag var á því þannig að ilmurinn
varð öðruvísi en til stóð ef farþegar brugðu
sér þar inn. Nú fór svo að einn ferðafélag-
inn þurfti nauðsynlega að létta á sér þannig
að þefskyn ferðalanganna varð fyrir nokkru
áreiti við umganginn. Jakob hvíslaði að sessu-
naut sínum:
Hjálpi nú sem áður oft
allar góðar vættir.
Hvort mun þarna þingeyskt loft
þrengja sér um gættir.
Í annað sinn um borð í ferju úti fyrir Nor-
egsströndum í mikilli blíðu og sólarhita sá
Jakob að samferðakonur hans fækkuðu fötum
nokkuð ósparlega þar sem þær hölluðu sér
afturábak í sólstólunum. Varð það tilefni eft-
irfarandi hugleiðinga:
Þarna fækka fötum tvær
frúr, ég bíð á meðan
og hlakka til að horfa á þær
hátta sig að neðan.
Sólin ljómar, fækka föt,
fjörgast hugarsetur.
Aldrei sá ég íslenskt kjöt
auglýst meira né betur.
Mörgum þykir það nokkur áfangi á vorin
þegar birkið springur út og Jakob var sann-
arlega einn af þeim. Einn vordaginn andaði
hann djúpt og vísan fæddist:
Ilmur þinn með blænum berst
birkilaufið væna.
Ennþá hefur undrið gerst,
undrið fagurgræna.
Æskuslóð, úr örmum þér
ekkert fær mig þvingað,
meðan austanblærinn ber
birkiilminn hingað.
Jakob var mikill iðjumaður og var vel nýtt
hver stund og eins þó öðrum þætti tæp-
lega útivinnuveður. Gæti trúað að einhverr-
ar óþreyju hafi verið farið að gæta sitjandi á
fundi í gróandanum þegar ort var:
Blærinn andar blítt um svörð
bárur rísa á sundi.
Það verður orðin algræn jörð
áður en lýkur fundi.
Á öðrum fundi, trúlega á Kaupfélagsfundi,
bað maður um orðið sem oftar á þeim fund-
um. Sá var þekktur að því að tala oft og tala
lengi án þess að segja endilega mjög mikið
en brosti jafnan án þess að það næði til augn-
anna:
Steðjar hann í stólinn enn
stillt með bros og tamið.
Aldrei geta Mýramenn
mælsku sína hamið.
Einhvern veginn vill það oft verða svo að
ekki eru allir á eitt sáttir um landbúnaðarmál-
in frekar en svosem önnur mál. Oft hafa þeir
hátt sem eru andsnúnir ríkjandi kerfi og tjá sig
ósparlega um alla þess annmarka en gleyma
stundum að hugsa afleiðingar breytinganna
til enda. Einhvern tímann þegar Alþýðuflokk-
urinn talaði ákaft fyrir breytingum á kerfinu,
sem Jakob taldi ekki til bóta, fæddist þessi:
Það væri gaman og gott að farga
gjörvöllu bændastóðinu.
Það kostar lítið en kætir marga.
Kratarnir hræra í blóðinu.
Ekki var þó svo að aðrir flokkar og þeirra
framverðir fengju ekki sinn skammt hjá Jak-
obi og á uppgangstímum Guðna Ágústsson-
ar varð þessi til:
Framsókn stundar fánýtt puð
fer á grunnum vöðum.
Nægir þar að nefna Guð-
na frá Brúnastöðum.
Staddur austur við Brúará í hópferð á þeim
slóðum þar sem Jóni Gerrekssyni var drekkt í
poka hér fyrrum rifjaðist upp fyrir honum að
þá voru Jónar tveir í ráðherrastólum og hvor-
ugur var honum mjög að skapi:
Sunnlenskar byggðir blasa við allra sjónum,
bera af flestu svo verður ei lýst með orðum.
Hér eru allir hættir að drekkja Jónum,
samt held ég að þörfin sé viðlíka brýn og forðum.
Eitt af því sem fylgir nútímanum er sá hópur
manna sem víða er nefndur einu nafni S.A.S.
Það er að segja ,,Sérfræðingur að sunnan“. Er
sá hópur mjög misvinsæll en ekki virðist Jak-
ob hafa verið einn meðal þeirra helstu aðdá-
enda:
Nýir tímar miðla oss mörgum siðum
mér skilst helst að sérfræðingar vilji
helst ekki vera að hafa það einfalt í sniðum
sem hægt er að gera svo flókið að enginn skilji.
Það var og siður Jakobs ef fjárskortur háði
þeim félagslegu framkvæmdum sem hann
taldi nauðsynlegar að grafa þá ekki síður í eig-
in vasa ef þurfti til að verkið hefði æskileg-
an framgang. Jafnvel svo við lá að hans eig-
in búskapur biði skaða af. Sem töluvert ráð-
andi maður í sinni sveit hlaut Jakob að lenda í
því að leggja fólki lið í hinum ýmsustu vanda-
málum. Mátti segja að þar sem hann tók því
sparaði hann sig hvergi að leggja sitt af mörk-
um til hjálpar. Aldraður maður í nágrenninu
lenti í landamerkjadeilu við efnaðan aðila úr
Reykjavík og var víst að Jakob lagði þar sitt
á vogarskálarnar af þeim þunga sem honum
var framast mögulegt. Einhverjar vísur urðu
til um það leyti og ekki allar fallegar en þessi
var ein:
Í stólnum trónar tignarhár
þó tylli naumt í vitið.
Utandigur, innansmár
eðlið kalt og skitið.
Prestarnir urðu Jakob oft að yrkisefni.
Bæði hans eigin sóknarprestar og aðrir. Ein-
hverra hluta vegna eru þó ekki til marg-
ar hlýlegar vísur hans um prestastéttina þó
þær hafi vafalaust orðið til ekki síður en ann-
að. En í kirkju var hann allavega þegar þessi
varð til:
Þessi sýn er eins og óleyst gáta,
einhvern vegin tekst það samt að láta,
trúlega með tilstyrk heilags anda
tóman poka af eigin rammleik standa.
Önnur sem er ort undir lélegri ræðu en
ekki þori ég að fullyrða að ræðumaður hafi
verið prestvígður þó mér þyki það ekki ólík-
legt:
Af kurteisi nefni ég ei kjaftaþvaður,
en kalla það ræðu þess í stað.
Ég segi ekki að hann sé heimskur maður.
Hinsvegar finnst mér hann vera það.
Hin forna kveðskaparlist okkar Íslendinga
var Jakobi mjög kær en ekki veit ég hvort
sama gilti að fullu um það sem almennt er
kallað Atómljóð:
Stuðlar og höfuðstafir
stökunnar megin þróttur.
Oft var um dimmar aldir
eldurinn þangað sóttur,
sem lýsti í lágu hreysi
á löngu vetrarkveldi.
Menning margra alda
var máluð í þessum eldi.
Enn er þjóðin að yrkja
en öðruvísi en forðum.
Fátt er þar fært í skorður
og frjálslega raðað orðum.
Arfinum forna orðið
öndvert í flestum greinum.
Lesið af fjarska fáum
og fráleitt munað af neinum.
Ætli við látum svo ekki lokið þessari um-
fjöllun um Jakob á Varmalæk með þessari
vísu hans:
Þegar sál mín frá þér flyst
fóstran aldna og góða.
Kýs ég helst að hljóta vist
í heimi söngs og ljóða.
Með þökk fyrir lesturinn og
góðum óskum um gleðileg jól og nýár,
Dagbjartur Dagbjartsson
Hrísuml, 320 Reykholt
S 435 1189 og 849 2715
dd@simnet.is
Vísnagerð Jakobs Jónssonar frá Varmalæk - hundrað ára minning

Jakob Jónsson á Varmalæk. Málverk eftir Pál Guð-
mundsson á Húsafelli.
Ps: Flestar vísnanna hefur Sigurður Jakobs-
son borið saman við handrit föður síns. Ann-
að er úr munnlegum heimildum.