Tímarit hjúkrunarfræðinga - 2019, Qupperneq 100

100 | Tímarit hjúkrunarfræðinga
Fornar íslenskar heimildir greina frá
konum og körlum sem fengust við að
annast sjúka, aðstoða við fæðingar,
binda um sár, bera smyrsl á þrota og
bólgur og búa um beinbrot. Fyrir þá
iðju að græða menn, eins og það var
kallað, hlaut fólk auknefnið læknir þó
að verkin sem unnin voru hafi oftar en
ekki fallið undir það sem í dag tilheyrir
starfssviði hjúkrunarfræðinga. Sú
aðgreining sem nú gildir milli lækna
og hjúkrunarfólks var þó ekki til
staðar á ritunartíma Íslendingasagna.
Hugsanlega hafa þær systur hjúkrun
og umönnun verið svo snar þáttur í
daglegu lífi að ekki hefur þótt ástæða
til að sérgreina þær sérstaklega.
Fyrir utan almenna umönnun og fæðingarhjálp
inni á heimilunum má segja að hjúkrunar- og
læknisstörf fornkvenna hafi einkum verið
tvenns konar: Að græða áverka og veita
sálræna aðstoð.
Að „kunna sár að sjá“
Í Sigurdrífumálum Eddukvæða kennir
valkyrjan Sigurði Fáfnisbana rúnir þær sem
læra þarf „ef þú vilt læknir vera, og kunna sár
að sjá“ (Eddukvæði, 245). Má af kvæðinu og
öðrum fornbókmenntum ráða að konur hafa
átt drjúgan þátt í því að græða menn og lækna
þá, ekki síst eftir orusturnar sem fornsagnirnar
hnitast margar um. Tekst stundum svo vel til
að aðdáun vekur. Þannig segir frá því í annarri
Jarteinabók Þorláks helga að kona saumar
andlitssár með silkiþræði og bindur um með
þeim ágæta árangri að „þrimr nóttum síðarr
váru leyst bönd af andliti Orms, ok var svá
gróit at trautt mátti á sjá, at sárt hefði verið“
(Ísl.fornr. XVI, 231).
Á vígvöllum kom það í hlut hermanna að
hlúa hver að öðrum en „læknarnir“ sem
tilkvaddir voru reyndust oft og einatt vera
konur. Þannig var það í Stiklastaðarorustu árið
1030. Í ýmsum stríðsátökum síðar hafa konur
læknað, hjúkrað og annast særða hermenn
líkt og Florence Nightingale þegar hún lagði
grunn að núgildandi skipan hjúkrunarmála
í Norður-Evrópu með því að skipuleggja
hjúkrunarsveitir Englendinga í Krímstríðinu
1854–1856 (Vilmundur Jónsson 1949, 117).
Konan sem hlúir að særðum mönnum eftir
Stiklastaðarorustu árið 1030 hefur átt annríkt
eftir orustuna eins og ráða má af Ólafs sögu
helga. Er þar lýst aðstæðum í sjúkraskýli sem
komið var upp til að annast þá sem bornir voru
af vígvelli. Þormóður Kolbrúnarskáld leitar
þangað helsærður og þar eru fyrir margir sárir
menn:
Var þar að kona nokkur og batt um sár manna.
Eldur var á gólfinu og vermdi hún vatn til að
fægja sárin. […] Hún hafði þar gert í steinkatli,
stappað lauk og önnur grös og vellt það saman
og gaf að eta hinum sárum mönnum og reyndi
svo hvort þeir hefðu holsár […] Hún bar það
að Þormóði, bað hann eta. Hann svarar: „Ber
brott. Ekki hefi eg grautsótt.“
Með því að gefa særðum mönnum lauksúpu
mátti meta hvort lífhimnan var heil eða rofin.
Væri himnan rofin barst lauklykt frá sárinu
eftir að súpunnar hafði verið neytt. Þormóður
ber lítið skynbragð á þessa greiningaraðferð
konunnar eins og sjá má. Hann skipar henni
að skera til örvarendans sem stendur fastur
í honum svo hann geti sjálfur kippt honum
í burtu. Hún hlýðir en ekki tekst betur til en
svo að þegar Þormóður kippir örinni úr sárinu
fylgja með tægjur úr hjartanu, rauðar og hvítar.
Hjúkrun
og lækning
að fornu
Dr. Ólína Kjerúlf Þorvarðardóttir
þjóðfræðingur
Ljósmynd af Florence Nightingale frá um 1880.