Tímarit hjúkrunarfræðinga - 2015, Blaðsíða 53

Tímarit hjúkrunarfræðinga – 2. tbl. 91. árg. 2015 51
Ritrýnd fræðigrein
SCIENTIFIC PAPER
í reglum og lögum annars vegar og raunveruleikanum hins
vegar, kalla á að viðfangsefnið sé skoðað gaumgæfilega.
Mikilvægt er að greina hvernig tryggja megi örugga og skilvirka
þjónustu við sjúklinga þegar kemur að lyfjameðferð.
Læknar eru eina heilbrigðisstéttin á Íslandi sem hefur leyfi til að
ávísa lyfjum en tannlæknar og dýralæknar hafa takmarkað leyfi
(Lyfjalög nr. 93/1994; Reglugerð um gerð lyfseðla og ávísun lyfja
nr. 111/2001). Í öðrum löndum fellur lyfjaávísun annarra en lækna
undir mismunandi skilgreiningar og heiti eftir því hvaða heimild
þeir hafa og hversu sjálfstæðir þeir eru. Víða erlendis tíðkast
lyfjaávísun annarra en lækna (e. non-medical prescribing) en það
eru heilbrigðisstarfsmenn sem ekki eru læknisfræðimenntaðir,
svo sem hjúkrunarfræðingar, ljósmæður og lyfjafræðingar, sem
hafa heimild til að ávísa lyfjum (Bhanbhro o.fl., 2011). Þeir sem
geta ávísað lyfjum sjálfstætt (e. independent prescribers) eru
fagaðilar sem meta ástand og heilsufar skjólstæðinga, greina
vandamál, ákveða lyfjameðferð og bera ábyrgð á ferlinu án
þátttöku lækna eða annarra (Bhanbhro o.fl., 2011; Courtenay
o.fl., 2007; Hall, 2005; Kroezen o.fl., 2012). Að vera öðrum
háður um lyfjaávísun (e. supplementary prescriber) felur í sér
samvinnu læknis (e. independer) og hjúkrunarfræðings eða
lyfjafræðings (e. depender) um meðferðaráætlun (e. clinical
managment plan) (Kroezen o.fl., 2012; Latter o.fl., 2007). Læknir
sjúkdómsgreinir þá sjúkling og veitir hjúkrunarfræðingi eða
lyfjafræðingi heimild til að ávísa lyfjum til sjúklings í samræmi við
heilsufarsgreiningu og lyfjalista (Hall, 2005; Kroezen o.fl., 2012).
Lyfjaávísun hjúkrunarfræðings (e. nurse prescribing) er skilgreind
sem fyrirmæli hjúkrunarfræðings um lyf eða tæki sem hann hefur
umboð til að ávísa samkvæmt lögum í starfi sínu (Kaplan o.fl.,
2011).
Á nokkrum deildum Landspítala hefur viðgengist það verklag
að hjúkrunarfræðingar gefa lyf án fyrirmæla lækna þar
sem samþykktur lyfjalisti er til staðar (Landspítali, 2009) en
deildarstjórar og yfirlæknar útbúa slíka lyfjalista fyrir sína deild
(Landspítali, 2002). Hjúkrunarfræðingar geta þá gefið ákveðin
lyf í ákveðnu magni. Lyfjalistinn er undirritaður af viðkomandi
yfirlæknum og lyfjagjöfin er sameiginlega á ábyrgð viðkomandi
hjúkrunarfræðings, sem ávísar lyfi og gefur, og þeirra lækna sem
eru skráðir fyrir lyfjalistanum sem er vistaður í gæðahandbók
spítalans (Landspítali, 2009). Heimildin fellur þá undir það að
vera öðrum háður við lyfjaávísun (Kroezen o.fl., 2012; Latter o.fl.,
2007). Þó er þessu ekki þannig háttað lagalega séð því engin
reglugerð heimilar það nema reglur þær sem Landspítali hefur
sett sér um lyfjafyrirmæli og lyfjagjöf (Landspítali, 2002).
Þrátt fyrir að hjúkrunarfræðingar á Íslandi hafi ekki lagalegan
rétt til að ávísa lyfjum er nokkur hluti lyfjaumsýslu og eftirlits
í höndum þeirra (Helga Bragadóttir o.fl., 2010). Stór hluti
vinnutíma hjúkrunarfræðinga fer í lyfjatiltekt og lyfjagjöf (Sigrún
Gunnarsdóttir og Helga Bragadóttir, 2012) og er þá ótalin
vinna þeirra við eftirlit með verkun lyfja og samráð við
lækna um allt er lýtur að lyfjameðferð sjúklinga. Samkvæmt
reglum Landspítala ber hjúkrunarfræðingur ábyrgð á gjöf lyfja
samkvæmt fyrirmælum læknis og sá sem gefur sjúklingi lyf ber
ábyrgð á þeirri lyfjagjöf (Landspítali, 2002).
Á Vesturlöndum hafa hjúkrunarfræðingar fengið lagalega
heimild til að ávísa ákveðnum lyfjum í Ástralíu, Bandaríkjunum,
Bretlandi, Finnland, Hollandi, Írlandi, Kanada, Nýja­Sjálandi,
Spáni og Svíþjóð (Canadian Nurses Association, 2012;
Courtenay o.fl., 2007; Government of Canada, 2012; Kroezen
o.fl., 2011, 2012, 2014; Romero­Collado o.fl., 2014). Reynslan
af því að lögleiða heimild hjúkrunarfræðinga til að ávísa lyfjum
er góð og talin bæta þjónustu við sjúklinga, hafa jákvæð
áhrif á vinnu hjúkrunarfræðinga og draga úr álagi á lækna og
heilbrigðiskerfið í heild (Gielen o.fl., 2014; Kroezen o.fl., 2013,
2014; Romero­Collado o.fl., 2014; Watterson o.fl., 2009).
Ýmsar ástæður eru fyrir auknum heimildum hjúkrunarfræðinga
til að ávísa lyfjum. Markmiðið með að veita hjúkrunarfræðingum
í Bretlandi leyfi til að ávísa lyfjum var að nútímavæða og bæta
þjónustuna (Latter o.fl., 2007) og nýta þekkingu og menntun
hjúkrunarfræðinga betur og tryggja skilvirkan aðgang að lyfjum
án þess að skerða öryggi sjúklinga (Latter og Courtenay,
2004). Í Ástralíu, Bandaríkjunum, Kanada, Nýja­Sjálandi og
Svíþjóð voru helstu hvatar dreifbýlissjónarmið, skortur á
læknum, að létta álagi af læknum og að viðurkenna sjálfstæða
vinnu hjúkrunarfræðinga (Courtenay o.fl., 2007; Kroezen
o.fl., 2011). Í 50 fylkjum Bandaríkjanna hafa sérmenntaðir
hjúkrunarfræðingar með klínískt framhaldsnám (e. nurse
practitioner) haft leyfi til að ávísa lyfjum allt frá sjöunda
áratug síðustu aldar (Courtenay o.fl., 2007; Kroezen o.fl.,
2011). Stofnanir viðurkenna sérfræðiþjónustu þeirra og þörf
á störfum þeirra í samfélaginu, meðal annars vegna þess
að ódýrara er að leita til þeirra en lækna. Helsti hvati
Hollendinga fyrir því að lögleiða lyfjaávísun hjúkrunarfræðinga
var sá að hjúkrunarfræðingar hafa ávísað lyfjum án þess að
lagaumhverfið leyfði það (Kroezen o.fl., 2013).
Mismunandi er eftir löndum hvaða kröfur stjórnvöld gera
um menntun hjúkrunarfræðinga til að geta fengið leyfi
til að ávísa lyfjum. Í öllum Evrópulöndum, sem leyfa að
hjúkrunarfræðingar ávísi lyfjum, er gerð krafa um sérstakt
námskeið og próf (Kroezen o.fl., 2011; Romero­Collado o.fl.,
2014). Í flestum löndum er gerð krafa um klíníska reynslu
áður en hjúkrunarfræðingar geta hafið nám í lyfjaávísun. Í
Bandaríkjunum er gerð krafa um nám á meistarastigi þar sem
lögð er áhersla á lyfjafræði, líkamsmat og færni í greiningu
vandamála (Latter o.fl., 2007). Í Ástralíu, á Nýja­Sjálandi, í
Kanada og Hollandi er einnig gerð krafa um meistaragráðu
en á Bretlandi og á Írlandi þurfa hjúkrunarfræðingar að taka
námskeið á BS­stigi sem veitir heimild til að ávísa lyfjum
(Kroezen o.fl., 2011). Á Spáni er kennslan hluti af grunnnámi
og framhaldsnámi hjúkrunarfræðinga (Kroezen o.fl., 2012;
Romero­Collado o.fl., 2014).
Fáar heimildir fjalla um lyfjaávísanir hjúkrunarfræðinga innan
sjúkrahúsa. Í kjölfar lagabreytinga í Bretlandi árin 2002 og 2006
var opnað fyrir það að hjúkrunarfræðingar á bráðasjúkrahúsum
gætu ávísað lyfjum (Jones o.fl., 2011). Mikil fjölgun varð á þeim
lyfjum og aðstæðum sem hjúkrunarfræðingar höfðu leyfi til að
ávísa (Black, 2013; Courtenay, 2008). Dæmi um þetta voru lyf
eins og Morfín eða Oxycodone í líknandi meðferð, Morfín sem
verkjameðferð eftir aðgerð eða mikinn áverka eða hjartaáfall og