Morgunblaðið - 04.11.2019, Blaðsíða 15

15
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 4. NÓVEMBER 2019
Jólaundirbúningur Hinn árlegi jólabasar Hringskvenna var vel sóttur í gær, en þar var
boðin til sölu handavinna Hringskvenna, mest jólavara, og bakkelsi. Allt fé sem safnast
rennur sem fyrr óskipt til Barnaspítala Hringsins og er starfið unnið í sjálfboðavinnu.
Kristinn Magnússon
Síðastliðið vor undirrituðu fé-
lags- og barnamálaráðherra og
umboðsmaður barna sam-
komulag um aukið samstarf í
málefnum barna. Með sam-
komulaginu tók umboðsmaður
barna að sér að móta tillögur um
breytt verklag með aukinni
áherslu á börn, sem settar verða
fram í aðgerðaáætlun stjórn-
valda um þátttöku barna í
stefnumótun og ákvarðanatöku.
Stefnt er að því að þær tillögur
liggi fyrir í lok árs, sem er vel við hæfi, en
þann 20. nóvember næstkomandi eru þrjátíu
ár liðin frá því að Barnasáttmálinn var sam-
þykktur af Sameinuðu þjóðunum.
Markmið aðgerðaáætlunarinnar er að efla
samráð við börn, samanber samþykkt ríkis-
stjórnarinnar frá 1. mars síðastliðnum, þar
sem segir „að stefnt verði að aukinni þátttöku
barna og ungmenna í stefnumótun stjórnvalda
sem og tillögu sem felur í sér að allar stærri
ákvarðanatökur sem og lagafrumvörp skuli
rýnd út frá áhrifum á stöðu og réttindi barna“.
Með samþykktinni var stigið mikið framfara-
skref og liggur nú fyrir skýr vilji ríkisstjórn-
arinnar, um að allar stærri ákvarðanatökur
sem og lagafrumvörp, sem varða börn með
einum eða öðrum hætti, skuli rýnd og mat lagt
á áhrif þeirra á stöðu og réttindi barna í ís-
lensku samfélagi.
Í vinnu umboðsmanns barna hefur verið lit-
ið til fyrirmyndarverklags og
bestu aðferða í ýmsum löndum og
rannsókna fræðikonunnar Lauru
Lundy um þátttöku barna.
Lundy hefur greint kjarnann í 12.
gr. Barnasáttmálans í fjóra
meginþætti, sem þurfa að vera til
staðar í virku og raunverulegu
samráði við börn. Þessi atriði eru:
Vettvangur, þ.e. að skapaður sé
vettvangur þar sem börn eru
örugg og fá að taka þátt. Rödd,
að börn fái nauðsynlegar upplýs-
ingar og stuðning til að koma
sjónarmiðum sínum á framfæri.
Áheyrn, að raunverulega sé hlustað á börn.
Áhrif, sjónarmið barnanna eru tekin alvarlega
og hafa áhrif á stefnumótun og ákvörð-
unartöku í öllum málum sem varða þau.
Í þessari viku verður haldin vinnustofa í
Reykjavík þar sem Laura Lundy mun halda
fyrirlestur um Lundy-módelið. Einnig heldur
Carmel Corrigan, sérfræðingur hjá umboðs-
manni barna á Írlandi, erindi, en árið 2015
innleiddi Írland framsækna aðgerðaáætlun
um samráð við börn. Einnig flytur félags- og
barnamálaráðherra, Ásmundur Einar Daða-
son, ávarp og umboðsmaður barna mun gera
grein fyrir stöðu vinnunnar við aðgerðaáætl-
unina. Þá halda tveir fulltrúar úr ráðgjafar-
hópi umboðsmanns barna fyrirlestur, þeir
Eiður Axelsson Welding og Ísak Hugi Ein-
arsson.
Vinnustofan er ætluð þeim sem vinna að
hagsmunum og málefnum barna og gefst þátt-
takendum kostur á að deila reynslu sinni af
farsælu samráði við börn ásamt því að koma á
framfæri hugmyndum um hvernig slíku sam-
ráði sé best háttað hjá stjórnvöldum, stofn-
unum og sveitarstjórnum. Þessar hugmyndir
verða síðan nýttar í áframhaldandi vinnu við
aðgerðaáætlun um þátttöku barna í stefnu-
mótun og ákvarðanatöku.
Barnaþing
Á síðasta ári samþykkti Alþingi breytingar
á lögum um umboðsmann barna þar sem
kveðið var skýrar á um hlutverk embættisins
með áherslu á réttindi barna og Barnasátt-
málann. Með samþykkt laganna var lögfest
virkt samráð við börn og hlutverk ráðgjafar-
hóps umboðsmanns barna. Loks var kveðið á
um að umboðsmaður barna boði annað hvert
ár til barnaþings þar sem farið verði yfir stöðu
og þróun í málefnum barna á helstu sviðum
samfélagsins en gert er ráð fyrir því að niður-
stöður þingsins verði kynntar ríkisstjórn og
hlutaðeigandi ráðherrum. Fyrsta barnaþingið
verður haldið dagana 21. og 22. nóvember
næstkomandi og verður þingið stærsti við-
burður afmælisárs Barnasáttmálans.
Á barnaþingi munu 170 börn taka þátt í
þjóðfundi barna, en börnin voru valin með
slembivali úr þjóðskrá, og koma alls staðar að
af landinu. Markmiðið er að stuðla að aukinni
þátttöku barna í samfélagslegri umræðu og
lýðræðisstarfi. Áhersla er lögð á að skapa
vettvang, á forsendum barna, þar sem þau fá
tækifæri til að ræða við önnur börn, fá að láta
í ljós skoðanir sínar og upplifa að á þau sé
hlustað og mark á þeim tekið, eins og gert er
ráð fyrir í greiningu Lundy á þátttöku barna.
Á þjóðfundinum gefst börnum jafnframt
tækifæri til að ræða hugmyndir sínar og skoð-
anir við fullorðna aðila sem geta haft áhrif á
stöðu barna, eins og t.d. alþingismenn, ráð-
herra, fulltrúa félagasamtaka og aðila vinnu-
markaðarins. Umboðsmaður mun síðan vinna
að því að niðurstöður þingsins hafi raunveru-
leg áhrif á stefnumótun og þróun í málefnum
barna. Á næsta barnaþingi verður gerð grein
fyrir hvernig sjónarmið barnanna höfðu áhrif
á stefnumótun þannig að börn upplifi að þátt-
taka þeirra á barnaþingi hafi haft raunveruleg
og sýnileg áhrif.
Áhersla Barnasáttmálans á þátttöku barna
er eitt mikilvægasta framlag hans til valdefl-
ingar barna. Segja má að ákvörðun ríkis-
stjórnarinnar um mótun sérstakrar aðgerða-
áætlunar um þátttöku barna og ákvörðun
Alþingis um að halda skuli barnaþing annað
hvert ár með þátttöku barnanna sjálfra, sé ein
mikilvægasta gjöf þeirra til íslenskra barna á
afmælisárinu, og á vonandi eftir að valda
straumhvörfum í samráði við börn á næstu ár-
um.
Eftir Salvöru Nordal » Áhersla Barnasáttmálans
á þátttöku barna er eitt
mikilvægasta framlag hans
til valdeflingar barna.
Salvör Nordal
Höfundur er umboðsmaður barna.
Samráð við börn við stefnumótun og ákvarðanatöku
Nú í nóvemberbyrjun er þess
víða minnst að fyrir þremur áratug-
um urðu stóratburðir sem skóku
heimsbyggðina og hafa haft afger-
andi áhrif á stjórnmálaþróun, efna-
hagsleg samskipti, milliríkjatengsl
og líf almennings í fjölmörgum
löndum. Mestu breytingarnar hafa
átt sér stað í löndum Mið- og Aust-
ur-Evrópu en áhrifanna gætir auð-
vitað miklu víðar.
Hrun alræðisstjórna kommúnista
í austurhluta álfunnar, endalok
kalda stríðsins og aðlögun þessara
ríkja að lýðræði og markaðs-
skipulagi að vestrænni fyrirmynd
hefur gerbreytt heimsmynd okkar,
skapað ótal ný tækifæri en um leið
fært okkur ný viðfangsefni, sem
stundum hafa reynst flókin úrlausn-
ar. Þótt þróunin hafi gengið misvel
hjá einstökum ríkjum frá einum
tíma til annars og margvísleg
vandamál komið upp efast fáir um
að þróunin hafi í öllum megin-
atriðum verið til góðs og að þær þjóðir sem áður
bjuggu í „sæluríkjum sósíalismans“ austan járn-
tjalds búi nú við miklu betri lífskjör, lýðræðisleg
réttindi og frjálsræði heldur en nokkurn tímann
hefði verið hugsanlegt að óbreyttu.
Haustið 1989
Atburðir haustsins 1989 áttu sér auðvitað tals-
verða forsögu, sem ekki verður rakin hér. Ýmis
merki voru um að ríkisstjórnir kommúnista í Mið-
og Austur-Evrópu væru að missa tökin og jafn-
framt um að stjórnvöld í Sovétríkjunum myndu
ekki aðstoða þau við að berja niður andstöðu með
hervaldi eins og ýmis dæmi voru um á áratug-
unum á undan. Mótmælahreyfingum var farinn að
vaxa fiskur um hrygg og tilraunum fólks til að
komast vestur fyrir járntjald fjölgaði.
Sumarið 1989 má segja að járntjaldið hafi farið
að rofna á landamærum Ungverjalands og
Austurríkis. Þegar komið var fram á haustið voru
Austur-Þjóðverjar, sem máttu ferðast til Ung-
verjalands, farnir að streyma þessa leið í stórum
stíl. Þegar ungversk stjórnvöld ætluðu að stöðva
för Austur-Þjóðverjanna til landamæranna söfn-
uðust þeir þúsundum saman í Búdapest og
reyndu að leita hælis í sendiráðum þar. Svipaðir
hlutir gerðust á sama tíma í Tékkóslóvakíu. Mót-
mæli færðust mjög í aukana í Austur-Þýskalandi í
september og október og stjórnvöld þar höfðu
augljóslega enga stjórn á atburðarásinni. Þann 4.
nóvember safnaðist hálf milljón manna saman á
mótmælum á Alexanderplatz í Berlín og aðgerðir
breiddust enn frekar út næstu daga, jafnt í Berlín
sem öðrum stórborgum Austur-Þýskalands. At-
burðirnir náðu svo hámarki að kvöldi 9. nóvember
þegar landamærastöðvar í Berlín opnuðust,
sennilega að einhverju leyti fyrir fum og fát æðstu
valdamanna alþýðulýðveldisins og misskilning
meðal stjórnenda landamæra-
lögreglunnar. Flóðbylgja fólks sem
vildi komast vestur varð ekki stöðv-
uð og almennir borgarar hófust
handa við að brjóta niður múrinn
sem hafði skilið að vestur- og aust-
urhluta borgarinnar í áratugi.
Táknmynd kúgunar
Berlínarmúrinn var sýnilegasta
tákn skiptingar Evrópu á tímum
kalda stríðsins. Í kjölfar seinni
heimsstyrjaldarinnar var Þýska-
landi skipt milli austurs og vesturs;
Vesturhlutinn varð Sambandslýð-
veldið Þýskaland sem tilheyrði vest-
urblokkinni og austurhlutinn varð
Alþýðulýðveldið Þýskaland sem varð
leppríki Sovétríkjanna. Berlín var
einnig skipt og varð Vestur-Berlín
nokkurs konar eyja í miðju
Austur-Þýskalandi. Austur-
Þjóðverjar bjuggu ekki við ferða-
frelsi og voru miklar takmarkanir á
möguleikum fólks til að fara á milli
borgarhlutanna í Berlín. Margir íbú-
ar austurhlutans lögðu þó mikið á sig
til að komast vestur yfir og til að hindra það reistu
austurþýsk stjórnvöld múr og margvíslegar aðrar
landamærahindranir á mörkum borgarhlutanna
árið 1961 til að stöðva fólksflóttann. Yfirvarp
þeirra var að nauðsynlegt væri að reisa varn-
armúr til að verjast ásælni og yfirgangi fasista í
vestri. Múrinn var áhrifamikil leið til að hindra
flótta fólks frá austri til vesturs. Margir reyndu
engu að síður að komast yfir, og talið er að hátt í
200 manns hafi beðið bana í flóttatilraunum á
þeim 28 árum sem múrinn stóð.
Ekki aftur snúið
Þegar fréttir bárust af atburðunum í Berlín
þessa daga í nóvember 1989 varð öllum ljóst að
ekki yrði aftur snúið. Bylgjur frelsis risu hærra í
öllum ríkjum Mið- og Austur-Evrópu og ríkis-
stjórnir kommúnista, sem setið höfðu í skjóli Sov-
étríkjanna, féllu hver á fætur annarri. Þýskaland
var sameinað að nýju ári síðar og jafnvel Sovét-
ríkin sjálf leystust upp 1991. Það sem við tók var
ekki fullkominn heimur eða þróun án vandamála,
en engum á að dyljast að við tók miklu betra
ástand en nokkur hafði látið sig dreyma um á dög-
um kalda stríðsins.
Þegar við minnumst þess að 30 ár eru liðin frá
þessum viðburðum er okkur hollt að minnast þess
að það frelsi og þau borgaralegu réttindi sem við
búum við eru því miður hvorki sjálfsögð né sjálf-
gefin. Aðeins 30 ár eru frá því að hálf Evrópa bjó
við stjórnarfar kúgunar, þar sem tjáningarfrelsi,
fundafrelsi, ferðafrelsi, atvinnufrelsi og svo mörg
önnur frelsisréttindi voru fótum troðin. Það er
viðvarandi viðfangsefni – og um leið skylda okkar
– að varðveita þessi réttindi og um leið að standa
vörð um það þjóðskipulag sem tryggir þau best.
30 ár frá falli Múrsins
Eftir Birgi Ármannsson
» Frelsið og
þau borgara-
legu réttindi
sem við búum
við eru því
miður hvorki
sjálfsögð né
sjálfgefin.
Birgir Ármannsson
Höfundur er alþingismaður.