Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2018, Qupperneq 46

(5) Áhersluforliðir sem eru stofnar (rætur)
bálreiður dúndurgóður handónýtur silkimjúkur
bandvitlaus eiturruglaður hrútleiðinlegur skítþreyttur
blásaklaus fjallmyndarlegur hræódýr snaróður
blekfullur fokreiður hundfúll staurblankur
blóðlatur glerþunnur kengruglaður stálheppinn
blýþungur gráglettinn kolgeggjaður steinhissa
dauðleiður grautfúll rígmontinn svíndrukkinn
draugfullur grjóttimbraður rokdýr
drepleiðinlegur grútspældur sauðheimskur
2.3 Með hvers konar grunnorðum standa áhersluforliðirnir?
Oftast eru lýsingarorð grunnorð með áhersluforliðum en við finnum líka
nafnorð á borð við aftakabrim, dauðaleit, arfalæti, dúndurfyllerí og skíta -
veður (sjá Sigrúnu Þorgeirsdóttur 1986:80 og 82) og sagnir eins og dauð -
langa, ríghalda, svínbeygja og snarhalda eins og sjá má í töflu 1.
Nafnorð (N+N) Lýsingarorð (N+L) Sagnir (N+S)
aftakabrim arfaslakur blóðlanga
arfalæti bálskotinn dauðlanga
dauðaleit dauðhreinsaður grjóthalda (kjafti)
dúndurfyllirí hrútleiður ríghalda
skítaveður víðáttuvitlaus snarhalda (kjafti)
þrumustuð þrælspennandi svínbeygja
Tafla 1: Dæmi um nafnorð, lýsingarorð og sagnir sem grunnorð með
áherslu forliðum í íslensku.
Áhersluforliðum er hægt að skipta út fyrir herðandi ákvæðisorð. Í lýsing-
arorðum má skipta áhersluforlið út fyrir áhersluatviksorð eins og mjög
(eða gríðarlega) en áhersluforlið í nafnorði væri skipt út fyrir samsvarandi
lýsingarorð, t.d. mikill (eða gríðarlegur). Lýsingarorðið arfaslakur svarar
þannig til mjög/gríðarlega slakur og á sama hátt svarar nafnorðið arfalæti
til mikil/gríðarleg læti og aftakabrim til mikið/gríðalegt brim (jafnvel má
nota atviksorðið mjög til enn frekari áherslu: mjög mikil læti). Í sögnum má
stundum skipta áhersluforlið út fyrir atviksorð á eftir sögninni, t.d. svarar
sögnin dauðlanga (í eitthvað) til sambandsins langa mjög/gríðarlega (í eitt -
hvað), en stundum krefst sögn með áhersluforlið flóknari umorðunar, t.d.
grjóthalda kjafti sem mætti mögulega umorða sem halda algerlega kjafti.
Þorsteinn G. Indriðason46