Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2018, Blaðsíða 145

höskuldur þráinsson
Um öfuga stöfun og tilbrigði í framburði
1. Inngangur
Markmiðið með þessari grein er að hvetja lesendur til að skoða á gagnrýn -
inn hátt sumt af því sem sagt hefur verið um öfuga stöfun eða öfugan/
ranghverfan rithátt og velta því fyrir sér hvort slík dæmi geti ekki stund-
um gefið meiri vísbendingar um framburð eða tilbrigði í framburði en oft
er talið.1 Fyrst er fjallað almennt um öfuga stöfun, hugtakið skýrt og
stungið upp á því að meint dæmi um öfuga stöfun megi stundum túlka á
annan hátt en hefðbundið er, þ.e. sem raunverulegar heimildir um fram-
burð fremur en „ranga“ stafsetningu. Síðan er sagt frá skilgreiningum
hug taksins í erlendum fræðiritum og dæmum sem hafa verið tekin um
fyrirbærið úr ensku og dönsku. Í framhaldi af því er litið á fleiri dæmi úr
íslensku og sýnt hvernig mætti túlka þau á annan hátt en oftast er gert. Í
lokaorðum er lögð áhersla á nauðsyn þess að skoða meint dæmi um öfuga
stöfun með opnum huga og velta því fyrir sér hvort þau geti ekki verið til
marks um tilbrigði í framburði.
2. Öfug stöfun — og önnur túlkun
Eitt af því sem málfræðingar nýta sér gjarna þegar þeir vilja tímasetja
hljóðbreytingar er svokölluð öfug stöfun eða öfugur/ranghverfur rit-
háttur. Kristján Árnason lýsir þessu fyrirbæri svo í bók sinni um íslenska
hljóðfræði og hljóðkerfisfræði (2005:338):
Öfug stöfun kemur víða við sögu sem vitnisburður um hljóðbreytingar, til
dæmis um tilkomu stoðhljóðs […]2 Merki um stoðhljóð koma fram þannig
að orðmyndir sem upphaflega voru dagr og verðr eru ritaðar sem dagur og
verður, en breytingin kemur líka fram í því að orðmyndir sem í fornu máli
höfðu endinguna -ur eru ritaðar með -r [… Þ]egar u kom fram í orðmyndum
eins og dagur gat það gerst að menn sem þekktu rit þar sem þessi orð voru
Íslenskt mál 40 (2018), 145–159. © 2019 Íslenska málfræðifélagið, Reykjavík.
1 Ég þakka Haraldi Bernharðssyni, Einari Frey Sigurðssyni, Ástu Svavarsdóttur og
tveim ónafngreindum ritrýnum gagnlegar athugasemdir við fyrri gerð þessarar greinar.
2 Hér er Kristján að tala um þá hljóðbreytingu sem stundum er líka nefnd u-innskot (sjá
t.d. Ara Pál Kristinsson 1992 og rit sem þar er vísað til). Hún verður rædd nánar hér á eftir.