Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2018, Page 208

aðeins er vikið mjög stuttlega að meginþætti hvers þeirra og í sumum tilvikum
vísað til frekari umfjöllunar í öðrum köflum bókarinnar. Hér vaknar því sú
spurning hvort nokkur þörf sé fyrir þennan kafla miðað við skipulag hans og
hvort ekki hefði verið nær að fella þá þætti sem koma við sögu í öðrum köflum
einfaldlega inn í þá og sleppa upptalningu á frekari viðfangsefnum fyrst ekki stóð
til að gera þeim ítarlegri skil. Hinn kosturinn hefði verið að setja umtalsvert
meira kjöt á beinin en gert er á þeim tíu síðum sem kaflinn telur og gera ítarlegri
grein fyrir þeim viðfangsefnum málræktarfræðinnar sem ekki er fjallað um í öðru
samhengi.
Staða og tilgangur fimmta kafla bókarinnar, „Málhreinsun“, er öllu skýrari,
enda erfitt að fjalla um málstefnu í íslensku samhengi án þess að koma fyrr eða
síðar að þessu sviði hennar. Framsetning og skipulag kaflans er líka afskaplega
skýrt og rökrétt. Þannig er byrjað á almennri kynningu á hreintungustefnu, þar
sem m.a. er bent á að rétt sé að gera greinarmun á ytri og innri málhreinsun eftir
því hvort meint „óhreinindi“ eiga rætur sínar í áhrifum frá erlendum tungumál-
um eða eru sjálfsprottin innan þess máls sem hreinsa skal, og síðan vikið stuttlega
að því hvernig menningarlegar og pólitískar aðstæður geta haft áhrif á ytri mál-
hreinsun. Þessu næst er hreintungustefna skilgreind nánar, og þar styðst Ari Páll
einkum við skilgreiningu Thomas frá 1991, sem gerir m.a. ráð fyrir fyrrgreindri
skiptingu í ytri og innri málhreinsun og því að hreintungustefna geti náð til allra
sviða tungumálsins, orðaforða, beyginga, framburðar o.s.frv. Hér skýtur Ari Páll
svo inn þeirri skynsamlegu viðbót að þótt málhreinsun tengist oftast erlendum
áhrifum á orðaforða geti hún líka miðað að því að fjarlægja úr máli innlend orð
sem talist geta dónaleg eða niðrandi, t.d. ýmis orð sem vísa til kynhneigðar eða
kynþáttar, og hann minnist einnig stuttlega á þær tilraunir til feminískrar mál-
hreinsunar sem gerðar hafa verið á Íslandi.
Meginuppistaða þessa fimmta kafla er yfirlit yfir inntak og þróun hreint-
ungustefnu í íslensku samhengi og hvernig hún fellur að meginsjónarmiðum
íslenskrar málstefnu. Hér eru í sjálfu sér engin fræðileg nýmæli á ferð en umfjöll-
unin er skýr og hnitmiðuð og setur hreintungustefnu og málhreinsun í skýrt sam-
hengi við heildarmynd bókarinnar.
Næstu tveir kaflar bókarinnar, sjötti og sjöundi kafli, eru báðir stuttir og taka
hvor um sig fyrir skýrt afmarkaðan þátt málræktarfræða. Í þeim fyrri, sem nefn-
ist „Málauðgun“, er aftur tekinn upp þráður sem imprað var á í lok þriðja kafla, í
tengslum við umfjöllun um greiningu Haugens á stöðlunarferli þjóðtungna. Hér
er litið nokkru nánar yfir hvernig mál auðgast með endurnýjun orðaforða og
hvernig sú endurnýjun getur bæði átt sér stað sem eins konar viðbragð við hættu,
þ.e. að ný innlend orð séu mynduð til að koma í veg fyrir að erlendur orðaforði
skjóti rótum, og í formi eflingar, þ.e. að talin sé þörf á að stækka og breikka þann
innlenda orðaforða sem fyrir er vegna þróunar á ýmsum sviðum samfélagsins.
Einnig eru raktar helstu aðferðir sem beitt er við endurnýjun orðaforða og í kjöl-
farið fylgir greinargerð um það hvernig orðið „nýyrði“ hefur nokkuð aðra tilvísun
en sambærileg orð í ýmsum öðrum tungumálum, svo sem enska orðið „neolog-
ism“. Er hér vísað til þess að „nýyrði“ á íslensku sé einkum notað um ný orð sem
Ritdómar208