Bændablaðið - 09.02.2017, Qupperneq 38

38 Bændablaðið | Fimmtudagur 9. febrúar 2017
Hansaleiðangrinum 1869 til 1870
fannst refur á rekís miðja vegu milli
Íslands og Grænlands.
Fullvaxið karldýr er um 90 sentí-
metrar að lengd og er skottið um einn
þriðji lengdarinnar. Þyngd karldýra
eru um sex kíló að hausti en milli
þrjú og fjögur kíló á vorin. Læður eru
um 20% léttari en karldýrin.
Fengitími lágfótu er í mars og
fyrri hluta apríl og meðgöngutíminn
er sjö og hálf vika. Að meðaltali eru
fimm til sex yrðlingar í goti og eru
yrðlingarnir blindir við fæðingu en
augun opnast tæpar þrjár vikur eftir
got. Yrðlingarnir verða kynþroska
á fyrsta ári og er einkvæni algengt
meðal refa. Læðurnar sjá að mestu
um fæðuöflun en steggirnir verja
óðulin að mestu einir.
Refir eru á ferðinni tólf til fjórtán
tíma á sólarhring og mest í kringum
ljósaskiptin. Þeir sækja sér iðulega
fæðu í fjörur á útfallinu. Fæðuvalið
fer mikið eftir framboði á hverjum
tíma og getur verið hrognkelsi, kræk-
lingur, fuglar, egg, spendýrahræ,
rjúpur, þangflugnapúpur, ber, haga-
mýs og fleira sem að kjafti kemur.
Refir á Íslandi
Ekkert dýr á Íslandi hefur haft eins
mörg heiti og refur. Má það hugs-
anlega rekja til þeirrar trúar að ekki
megi nefna nafn hins illa upphátt
til þess að kalla hann ekki yfir sig.
Auk algengra heita eins og refur og
tófa má nefna dratt(h)ali, gortanni,
lágfóta, melrakki, skaufhali, skolli
og vemma. Refir sem leggjast á fé
kallast bítur, dýrbítur og bitvarg-
ur. Snoðdýr er tófa sem aldrei fær
feld með vindhárum. Refalæða sem
lögst er í greni til að gjóta er kölluð
grenlægja. Karldýrin eru oft nefnd
steggur eða högni en kvendýrin
læða, bleyða eða tófa. Afkvæmi refa
kallast yrðlingar.
Tvö litaafbrigði villtra refa finn-
ast hér á landi. Annað skiptir litum
eftir árstíðum og er mógrátt á sumrin
en hvítt á veturna. Hitt afbrigðið er
brúnleitt allt árið.
Allt frá komu fyrstu mannanna
til landsins hefur verið litið á refi
sem ógagnsemisdýr og refaveiðar
stundaðar frá landnámi. Samkvæmt
lögum Grágásar eru refir réttdræp-
ir hvar sem í þá næst og í Jónsbók
segir: „Melrakki er á hvers manns
jörðu óheilagur.“
Um tíma var bændum gert
skylt að stunda grenjaleit á jörðum
sínum og afréttum á eigin kostnað,
þótt veiðimönnum væri greitt fyrir
bráðina.
Meðal aðferða sem beitt hefur
verið við refaveiðar er að hrekja þá
úr greninu með reyk, grjótgildrum og
dýraboga. Kringum aldamótin 1700
kemur byssan til sögunnar og hefur
hún verið algengasta veiðitækið
síðan. Um miðja 18. öld var farið að
eitra fyrir refi með strykníni, sem var
gjarnan sett í kjöt ásamt muldu gleri
til að særa meltingarveginn og að
eitrið bærist hratt út í blóðið. Eitrið
olli miklum skaða meðal annarra
dýrategunda og nánast útdauða haf-
arnarstofnsins.
Refaeldi á Íslandi
Eldi á bláref, en það kallast heim-
skautarefur í eldi, hófst í Kanada um
1890. Í fyrstu var refunum sleppt á
afskekktum eyjum og þeir aldir þar.
Norðmenn höfðu sama hátt á þegar
þeir hófu eldi á bláref skömmu síðar.
Íslendingar reyndu fyrir sér með
eyjaeldi á ref 1912 þegar yrðlingum
var sleppt í Elliðaey í Borgarfirði.
Árið 1927 var stofnað í Borgarfirði
hlutafélag sem hafði að markmiði
að ala blárefi. Keyptir voru nokkrir
yrðlingar af grenjum og þeir aldir
innan girðingar að Svignaskarði í
Borgarfirði þar til þeir náðu þeirri
stærð að feldurinn væri söluhæfur.
Fyrstu silfurrefirnir, tvö dýr, læða
og steggur, voru fluttir til lands-
ins 1929 og komið fyrir á nýbýl-
inu Bjarmalandi við Laugalæk í
Reykjavík. Silfurrefir eru talsvert
stærri en íslenski heimskautarefurinn
og hárin ljósari.
Sagt er að fyrstu silfurrefirnir hafi
verið fóðraðir á fiski, hrossa-, kinda-
og hvalkjöti ásamt fuglum og öllu
öðru sem til féll.
1933 voru sex blárefir, sem voru
ættaðir frá Kanada, fluttir til lands-
ins frá Noregi, fjórar tófur og tveir
steggir.
Í sögu refaræktar í Noregi finnast
heimildir um kaup á villtum heim-
skautaref frá Íslandi, Grænlandi og
Svalbarða. Íslensku refirnir þóttu oft
góð dýr og sérstaklega brúnu dýrin
sem voru með bláan tón í þelinu en
þau dýr eru grunnurinn að hinum
eiginlega Bláref. Orðrómur var í
Noregi um að íslenskir veiðimenn
teldu dýrin yfirleitt yngri við sölu en
raunin var þegar þau voru metin við
komuna til Noregs. Engu að síður var
ánægja með þessi viðskipti á sínum
tíma.
Bæði silfur- og blárefirnir fjölg-
uðu sér hratt og búum fjölgað ört
og gott verð fékkst fyrir skinnin allt
þar til heimskreppan og í framhaldi
af henni heimsstyrjöldin síðari skall
á. Í stríðinu hrundi markaðurinn og
flest búin hættu starfsemi þrátt fyrir
að nokkrir refabændur hafi þrauk-
að talsvert lengi en refaeldi lagðist
tímabundið af á landinu 1964.
Verð á skinnum byrjaði aftur
að hækka á áttunda áratug síðustu
aldar og 1978 hófst refaeldi að nýju
í landinu. Fluttur var inn blárefur frá
Skotlandi og dýrunum var komið
fyrir á nokkrum búum á Norðurlandi
til að byrja með og fljótlega víðar
um landið. Búum fjölgaði síðan hratt
um allt land með tilheyrandi erfið-
leikum í fóðurframleiðslu sem fyrst
og fremst stafaði af þekkingarleysi.
Við þetta bættist mikið verðhrun
refaskinna á mörkuðum og ekki
leið á löngu áður en flest refabúin
fóru í þrot. Refarækt átti eftir þetta
mjög erfitt uppdráttar og lognaðist
endanlega út af árið 2009 þegar
síðasta búið hætti rekstri en það var
Hrólfsstaðir á Jökuldal.
Í dag er ekkert refabú starfandi
á landinu.
Skoffín og skuggabaldur
Í íslenskri þjóðtrú eru skoffín
afkvæmi refs og kattar, þar sem
kötturinn er móðirin. Skuggabaldur
er hins vegar afkvæmi sömu dýra en
þar sem móðirin er refalæða.
Í Þjóðsögum Jóns Árnasonar
segir að lítil hætta stafi af skoffín-
um þar sem þau séu yfirleitt drepin
áður en þau komast á legg þar sem
móðirin er oftar en ekki heimilis-
köttur. Skuggabaldur er hins vegar
öllu viðsjárverðara kvikindi sem
gerast dýrbítar séu þeir ekki drepnir.
Í lokin er vert að minnast á frægan
ref í leikhúsbókmenntunum. Þar er
að sjálfsögðu átt við Mikka ref í
Dýrunum í Hálsaskógi sem sagði
svo réttilega „hvorki gras né garða-
kál borðar heilbrigð sál.“ Mynd / HKr.