Bændablaðið - 09.02.2017, Blaðsíða 50

50 Bændablaðið | Fimmtudagur 9. febrúar 2017
Ég býst við að flest okkar, ef ekki
öll, geti svarað spurningunum á
þann veg að við viljum umfram
annað innlendan hollan mat að svo
miklu leyti sem við getum skaffað
hann.
Á sama hátt er okkur umhugað
um náttúruna og viljum að fram-
leiðsla á matnum okkar sé í eins
mikilli sátt við náttúruna og hægt
er á hverjum tíma. Dýravelferð sé
í hávegum höfð. Við viljum líka sjá
landið okkar í byggð og að alls staðar
sé gengið vel um og búskaparhættir
þannig að sómi sé af. En við viljum
líka fá ódýran mat eða meiri tekju-
jöfnuð í samfélagið og betri afkomu
þannig að allir hafi efni á að kaupa
matinn.
• Ágætt að setja málefnið fyrst
fram sem nokkrar spurningar:
• Ætlum við að vera í fremstu
röð? Þjóð sem getur státað af
náttúrulegum og hollum mat-
vælum?
• Er matvælaöryggi og fæðuör-
yggi eitthvað meira en fræðileg
orð í okkar huga?
• Er dýravelferð raunverulegt
markmið, eða á það bara við
um okkar innlendu framleiðslu?
• Viljum við bara fá ódýrasta mat-
inn í búðina okkar á hverjum
tíma, hvar sem hann hefur verið
framleiddur í heiminum og óháð
því hvað þeir sem framleitt hafa
matinn bera úr býtum?
• Er kolefnisspor bara tískuorð
eða viljum við sýna ábyrgð og
taka þátt í að vernda náttúruna
með vali okkar og ákvörðunum?
• Er frjáls samkeppni okkar eina
leiðarljós, eða kann að vera að
stundum þurfi að gera hlutina
öðruvísi til að hagsmunir okkar
sem þjóðar séu varðir til lengri
framtíðar?
• Hvernig metum við starfsöryggi
atvinnugreinar. Erum við þar að
tala í árum eða áratugum?
• Eru ríkisstyrkir við slíka
atvinnugrein eða neytendur tabú
eða sjálfsagður hlutur?
• Er samspil landbúnaðar og
byggðar í landinu eitthvað sem
við sjáum ástæðu til að huga að?
• Hvernig mat viljum við gefa
börnunum okkar og hvernig
viljum við afhenda þeim landið?
Við þurfum framtíðarsýn ef við
ætlum að ná árangri
Að mínu mati er engin ein leið sú
eina rétta að þessu marki, en eins og
um allt annað sem við tökum okkur
fyrir hendur þá þarf skýra framtíðar-
sýn, það þarf festu og skýr mælanleg
markmið, og rekstrarumhverfi sem
greinin getur þróast innan á hag-
kvæman hátt á leið sinni að markinu.
Mesta vandamál íslensks land-
búnaðar og matvælavinnslu er
einmitt það að við sem þjóð erum
alltaf að breyta þessu rekstrarum-
hverfi þannig að bændur og mat-
vælaframleiðendur vita ekki í hvorn
fótinn þeir eiga að stíga þegar kemur
að fjárfestingum og breytingum á
rekstri sínum sem leitt geta til bættrar
framleiðslu eða bættrar afkomu og
þar með lægri framleiðslukostnaðar
samfélaginu og neytendum til góða.
Við stöndum á tímamótum nú enn
einu sinni þar sem háværar kröfur
eru uppi um að kollvarpa því rekstr-
arumhverfi sem landbúnaðurinn
hefur búið við síðustu ár.
Ef við förum aðeins til baka í
tíma og skoðum rekstrarumhverfi
íslenskra mjólkurbænda þá kemur
margt fróðlegt í ljós. Bændum
landsins hefur fækkað mjög mikið
og bú þeirra stækkað. Árið 1986,
þegar ég kom heim frá háskólanámi
erlendis og hóf störf í mjólkur-
iðnaði, ráku bændur og samvinnu-
félög 17 mjólkurbú víðs vegar
um landið (Reykjavík, Borgarnes,
Búðardalur, Patreksfjörður,
Ísafjörður, Hvammstangi, Blönduós,
Sauðárkrókur, Akureyri, Húsavík,
Þórshöfn, Vopnafjörður, Egilsstaðir,
Neskaupstaður, Djúpivogur, Höfn
og Selfoss). Í dag eru mjólkur-
búin 5 (Búðardalur, Akureyri,
Sauðárkrókur, Egilssstaðir og
Selfoss ásamt höfuðstöðvum MS
og dreifingu í Reykjavík). Einnig
eru komin á fót í dag nokkur lítil
einkarekin fyrirtæki.
Þessari þróun var að mestu leyti
stýrt af kröfunni um hagræðingu
og lækkun verðs á mjólkurvörum.
Þannig var ríkisskipuð nefnd látin
vinna tillögur að hagræðingu í grein-
inni og gegnum opinbera verðlagn-
ingu var séð til þess að greinin yrði
að hagræða til að hún gæti lifað
af. Til að ná þessum markmiðum
komu búvörulögin til sem heimiluðu
mjólkurfyrirtækjunum samvinnu
og samninga um verkaskiptingu
(undanþágur frá samkeppnislög-
um). Með því móti hefur náðst
fram gríðarleg hagræðing í greininni
sem skilað hefur verið til neytenda
í lægra vöruverði. Heilu mjólkur-
samlögunum var lokað og vinnsla
ákveðinna afurða sameinuð. Sem
dæmi af því má nefna að nær öll
ostaframleiðsla fer nú fram á tveimur
stöðum á landinu, á Sauðárkrók og á
Akureyri, en var á 9 eða 10 stöðum
áður. Mjólkurpökkun fer nú fram í
meginatriðum á tveimur stöðum, á
Akureyri og á Selfossi, en fór fram
á flestum af mjólkurbúunum áður.
Bændur voru þannig knúnir með
opinberum aðgerðum til að sam-
eina nær allan rekstur sinn í einu
félagi MS, en það félag á í dag alla
mjólkurvinnsluna að mjólkurbúinu
á Sauðárkrók undanskildu sem er í
eigu Kaupfélags Skagfirðinga.
− Hvaða áhrif hefði það nú ef
ákvæði búvörulaga væru afnumin
og greinin heyrði eingöngu undir
samkeppnislög?
Sú samvinna sem leitt hefur til
verkaskiptingar, samvinnu og sam-
runa fyrirtækjanna yrði ekki leyfð
og bændum líklega einnig gert að
skipta MS upp í smærri einingar og
jafnvel að selja frá sér hluta rekstr-
arins. En slíkt en nánast óhugsandi
í dag þar sem búið er að sameina
vinnslu á örfáa staði og framlegð og
afkomumöguleikar yrðu allt aðrir ef
slík uppskipti ættu að fara fram nú,
svo ekki sé minnst á kostnaðarauk-
ann sem slíku myndi fylgja. Þannig
kæmu norðlenskir bændur mjög
veikt út þar sem búið er að sameina
alla ostaframleiðslu landsins á þeirra
svæði, en sú framleiðsla gefur mun
minna af sér en flestar af sérvörum
og svokölluðum dagvörum, eins og
skyr, jógúrt og fleiri vörur.
Þannig yrðu fyrirtæki bændanna
á Norðurlandi ekki samkeppnisfær
nema þau breyttu á ný sinni vöru-
samsetningu með óheyrilegum til-
kostnaði. Söfnun á mjólk er líka
þannig háttað í dag að allir bændur
sitja við sama borð og fá líkt verð
fyrir sína mjólk hvar sem þeir búa.
Í dag er það Auðhumla, sam-
vinnufélag bændanna, sem safnar
og kaupir alla mjólk af bændum og
endurselur síðan til MS og annarra
sem fást við mjólkurvinnslu. Ekki
þarf að eyða á það mörgum orðum
að slíkt myndi ekki ganga ef hér
ættu samkeppnisöflin ein að ráða
för. Þá yrði fjótt skorið á mjólkur-
vinnslu á jaðarsvæðum sem of dýrt
væri að sækja mjólk til. Þar yrðu
líklega Vestfirðirnir og Austurlandið
í heild þau svæði sem framleiðsla
legðist fyrst af.
Það er líka ansi kúnstugt að eftir
að hafa stýrt bændum þessa veg-
ferð hagræðingar og samruna félaga
með opinberum kröfum ætlum við
þeim allt í einu að gera allt til þess
að aðrir, nýir og óháðir aðilar geti
hafið mjólkurvinnslu hvar sem er
á landinu og fengið afhenta mjólk
til sinnar vinnslu eftir þörfum frá
degi til dags án þess að taka nokkra
ábyrgð á því að greinin sem heild
sé rekin með hagkvæmum hætti
og tryggi neytendum um allt land
heilnæmar vörur á sama verði hvar
sem þeir búa.
Um leið og ég segi þetta er
ég ekki að tala gegn fyrirtækjum
eins og Örnu í Bolungarvík eða
Mjólkurbúinu KÚ eða öðrum sem
fást við mjólkurvinnslu í smærri stíl.
Við verðum bara að vera sanngjörn
við félag bændanna sem við höfum
stýrt á þann stað sem það er í dag.
-
samkeppni frá innflutningi?
Svarið við þessari spurningu er
NEI.
Það er óhugsandi að okkar
mjólkurvinnsla og í raun flest
matvælavinnsla í dag geti staðist
samkeppni frá óheftum tollfrjálsum
innflutningi. Ástæða þess er ekki
sú að við séum ekki að framleiða
nógu góða vöru eða á réttu verði.
Ástæðan er einfaldlega sú að þær
vörur sem fluttar yrðu inn, sérstak-
lega fyrst í stað, eru vörur sem hafa
verið niðurgreiddar í framleiðslu-
löndunum og eru oft ekki af sömu
gæðum. Evrópa er í augnablikinu
full af umframframleiðslu á vörum
sem framleiddar hafa verið og seld-
ar langt undir kostnaðarverði. Við
slíkt keppir ekkert land meðan slíkt
ástand varir.
Ef hlutir þróast með eðlilegum
hætti þá má búast við að verð á land-
búnaðarvörum muni í framtíðinni
hækka mikið í Evrópu allri þar sem
ekkert land getur til lengdar framleitt
undir kostnaðarverði eða styrkt og
verndað slíka framleiðslu til langrar
framtíðar. Afleiðingarnar í Evrópu
eru líka hrópandi í dag þar sem
bændur í stærstu framleiðslulöndun-
um eru á barmi fjöldagjaldþrots.
En þegar þessi staða væri komin
upp að vörur í Evrópu væru fram-
leiddar og seldar á eðlilegu verði
væri okkar viðkvæma framleiðsla
hér heima löngu komin á hausinn
og of seint að grípa í taumana þá.
Því er mikilvægt að við sem þjóð
stöndum nú í lappirnar og tryggjum
okkar innlendu matvælaframleiðslu
með þeim ráðum sem við höfum
og látum ekki skammtíma sjónar-
mið og hentistefnu ráða för. Þessa
sýn þurfum við líka að kynna fólk-
inu í landinu þannig að við getum
sameiginlega tekið skynsamlegar
ákvarðanir byggðar á staðreyndum
og rökum.
Hér í lokin langar mig svo að
svara nokkrum af upphafsspurn-
ingunum sem ég setti fram:
− Ætlum við að vera í fremstu
-
úrulegum og hollum matvælum?
Við erum í fremstu röð meðal
þjóða í dag um mjög marga þætti
sem gera matvæli að góðum mat-
vælum. Við höfum hreina náttúru
og hér er álag á land mjög lítið. Hér
er lyfjanotkun með því minnsta sem
finnst í landbúnaði og vaxtarhvetj-
andi hormón hafa aldrei verið notuð
svo eitthvað sé nefnt. Sauðfjárrækt á
Íslandi sem dæmi er í sérstöðu og er í
raun margfalt betri og náttúrulegri en
lífræn ræktun getur státað af víða um
heim. En ef við ætlum að halda þessu
þá þurfa bændur að geta rekið sín bú
og haft starfsöryggi til lengri tíma.
− Er matvælaöryggi og fæðu-
öryggi eitthvað meira en fræðileg
orð í okkar huga?
Fæðuöryggi er það að við
tryggjum að eiga alltaf mat fyrir
alla í okkar samfélagi. Allar hugs-
andi þjóðir setja fæðuöryggi fremst
á sinn áherslulista. Matvælaöryggi
er aftur á móti mælikvarðinn á
heilnæmi matarins. Hér þarf engar
málalengingar, hvort tveggja verð-
ur ekki tryggt nema við stöndum
vörð um okkar matvælavinnslu til
langs tíma.
−
tíma, hvar sem hann hefur verið
því hvað þeir sem framleitt hafa
matinn bera úr býtum?
Ef það er okkar eina markmið þá
leyfum við bara frjálsan innflutn-
ing á matvælum og gefum verslun
og öðrum innflutningsaðilum frítt
spil til að færa okkur matinn á því
verði sem samkeppni þeirra í milli
ákvarðar á hverjum tíma. En þá
getum við heldur ekki á sama tíma
ætlað bændum landsins að standa
undir óskilgreindu hlutverki við að
halda landinu í byggð. Við getum
heldur ekki ætlað þeim það hlutverk
að tryggja fæðuöryggi þjóðarinnar
og matvælaöryggi.
− Er kolefnisspor bara tískuorð
þátt í að vernda náttúruna með
vali okkar og ákvörðunum?
Þegar við reiknum kolefnisspor
eða það álag sem framleiðsla eða
einhver aðgerð sem við framkvæm-
um hefur á náttúruna þarf að taka
allt með í reikninginn. Við mat-
vælaframleiðsluna er eitt helsta
markmiðið að við neytum fæðu úr
okkar nánasta umhverfi sem fram-
leidd er með vistvænum hætti í stað
þess að flytja matvæli um langan
veg. Þannig er t.d. kolefnisspor
heimaræktaðrar kartöflu á Íslandi
talsvert annað en hrísgrjónanna
sem við höfum flutt yfir hálfan
hnöttinn til að setja á diskinn okkar.
Þetta gildir líka um kjöt og mjólk
með sama hætti.
−
að stundum þurfi að gera hlutina
öðruvísi til að hagsmunir okkar
framtíðar?
Frelsi til ákvarðana og athafna er
í eðli sínu göfugt og gott markmið
sem við eigum að rækta eins og
hægt er, en það á þó ekki við um
alla hluti þegar við á sama tíma
ætlum saman að reka samfélag sem
tryggir allar okkar grunnþarfir og
tryggir jöfnuð og aðgang allra að
ákveðnum grunnþáttum og grunn-
þjónustu. Þannig leggjum við mikið
upp úr að hafa heilbrigðisþjónustu
og menntakerfi sem er eins fyrir
alla og því leggjum við samkeppn-
isöflin og gróðasjónarmiðin þar til
hliðar og rekum þessa þætti á sam-
félagslegum grunni.
Ef við sem þjóð ætlum að vera
okkur næg um mat og viljum hafa
landbúnað í landinu þá verðum
við í það minnsta að verja hann
líkt og allar okkar nágrannaþjóðir
gera með styrkjum og innflutn-
ingshöftum í formi tolla. Ef öll
Evrópa legði samtímis af alla styrki
og legði niður alla tolla af slíkum
vörum og gerði alvöru kröfur um
gæði og upprunamerkingar værum
við að tala um allt aðra mynd hér.
Við getum bara ekki gert þetta ein
og látið þannig aðra leggja okkar
framleiðslu og vinnslu í rúst á stutt-
um tíma.
Janúar 2017
framkvæmdastjóri Bústólpa
á Akureyri
Hver er framtíðarsýn okkar sem þjóðar varðandi
landbúnað og matvælaframleiðslu?
LESENDABÁS
Ef hlutir þróast með eðlilegum hætti þá má búast við að verð á landbúnaðarvörum muni í framtíðinni hækka mikið
í Evrópu allri þar sem ekkert land getur til lengdar framleitt undir kostnaðarverði eða styrkt og verndað slíka fram-
leiðslu til langrar framtíðar. Mynd / Áskell Þórisson