Dagblaðið Vísir - DV - 09.04.2020, Blaðsíða 19

PRESSAN 19DV 9. APRÍL 2020
Hvalfjörður er án efa einn fegursti fjörður landsins. Í botni hans
lágu um aldir sýslumörk Kjós-
arsýslu og Borgarfjarðarsýslu.
Norðan megin við þessi fornu
skil er nú Hvalfjarðarsveit
en Kjósarhreppur að sunnan.
Íbúar í þessum hreppum fá
sinn kjörseðilinn hvorn í al-
þingiskosningum, enda aðrir
í Suðvesturkjördæmi og hinir
í Norðvestur. En kosninga-
rétti þeirra er mjög misskipt.
Í síðustu alþingiskosningum
voru 2.690 kjósendur að baki
hverju þingsæti í Norðvestur-
kjördæmi en 5.346 í Suðvestur.
Misvægið er svo mikið að litlu
munar að stjórnarskrá sé
brotin, en misvægi atkvæða
má ekki vera meira en einn
á móti tveimur. Sú spurning
vaknar eðlilega hvers vegna
sóknarbörn í Reynivalla-
prestakalli eigi að njóti lakari
borgaralegra réttinda en þau
sem sækja kirkju í Saurbæ.
Almenn mannréttindi
Deilt hefur verið um misvægi
atkvæða frá því á heima-
stjórnartímanum og líklega
lengur. Stór skref hafa verið
stigin í jöfnun atkvæðisréttar,
sér í lagi með upptöku hlut-
fallskosningar fyrir landið
allt 1959. Jafnan hafa sterk öfl
verið andsnúin breytingum á
kosningakerfinu og þá færð
fyrir því margvísleg rök,
eins og þau að landsbyggðar-
fólk hafi lakari aðgang að
stjórnkerfinu en þeir sem
búa á Reykjavíkursvæðinu.
Á móti koma þau sjónarmið
að almenn mannréttindi eigi
að vera jöfn fyrir alla óháð
búsetu. Aðstöðumun milli
Reykjavíkursvæðisins og
landsbyggðar þurfi að leysa
með öðrum hætti.
Í einum strætisvagni
Ójöfnuður í þessu efni var
mun meiri hér á árum áður.
Í alþingiskosningunum 1931
hlaut Framsóknarflokkur
35,0% atkvæða á landsvísu
en meirihluta þingsæta. Svo
fór þó að flokkurinn náði ekki
meirihluta í efri deild Al-
þingis. Sjálfstæðisflokkurinn
fékk 43,3% atkvæða í sömu
kosningum en ekki nema 36%
þingsæta. Enn meiru munaði
hjá Alþýðuflokki sem nær ein-
göngu sótti sitt fylgi til stærri
kaupstaða. Fylgi flokksins
nam 15,7% á landsvísu, en
hann náði aðeins fjórum
mönnum á þing.
Frægt varð í aðdraganda
alþingiskosninganna 1949
þegar Sósíalistaflokkinn
vantaði skyndilega frambjóð-
anda á Seyðisfirði, sem þá
var einmenningskjördæmi.
Jónas Árnason, 26 ára gamall
blaðamaður úr Reykjavík, var
sendur á vettvang og hlaut 66
atkvæði. Það nægði honum til
að verða landskjörinn þing-
maður eins og uppbótarþing-
menn voru kallaðir þá. Sjálfur
talaði hann oft um að kjósend-
urnir hefðu rúmast í strætis-
vagni!
Kjördæmakjörinn þing-
maður Seyðfirðinga í þeim
kosningum, Lárus Jóhannes-
son hæstaréttarlögmaður, var
þó sjálfur ekki með nema 157
kjósendur að baki sér. Nokkur
kjördæmi voru þá tvímenn-
ingskjördæmi og þingmenn
Reykvíkinga átta talsins,
kjörnir hlutfallskosningu. Á
kjörskrá í Reykjavík fyrir al-
þingiskosningarnar 1949 voru
32.606 eða rétt tæplega 4.076
á hvert þingsæti. Á kjörskrá á
Seyðisfirði voru þá aðeins 465.
Óljósar landfræðilegar
einingar
Kjördæmaskiptingin frá 1959
byggðist á nokkuð vel skil-
greindum landfræðilegum
einingum, en núverandi skip-
an tekur ekki einu sinni tillit
til skiptingar landsins í héruð.
Eitt kjördæmi nær frá Akra-
nesi norður í Fljót og annað
frá Sandgerði austur að Höfn
í Hornafirði (og hefur orðið
tilefni gríðarhárra bifreiða-
styrkja til þingmanns). Þá er
skipting Reykjavíkur mörgum
höfuðborgarbúum þyrnir í
augum og lítil rök verið færð
fyrir henni önnur en þau að
sameinuð yrði Reykjavík
stærri en önnur kjördæmi.
Landið eitt kjördæmi
Hugmyndir um landið sem eitt
kjördæmi eru meira en aldar-
gamlar og var það einkum
Alþýðuflokkurinn sem barð-
ist fyrir þeim. Forystumenn
flokksins sögðu þá gjarnan að
pólitísk réttindi ættu að vera
óháð efnum, kynferði og bú-
setu. Jafn atkvæðisréttur væru
grundvallarmannréttindi.
Gylfi Þ. Gíslason, ráðherra Al-
þýðuflokks 1956–1971, taldi að
stærstu mistök flokksins hefðu
verið að ná ekki fram grund-
vallarbreytingum á kosninga-
kerfinu þegar um 1930. Fyrir
vikið hefðu íslenskir sósíal-
demókratar ekki náð viðlíka
styrk hér á landi og á öðrum
Norðurlöndum.
Sjálfstæðisflokkurinn hafði
forgöngu um mestu breyting-
ar á kjördæmakerfinu á 20.
öld, í mikilli andstöðu fram-
sóknarmanna, en naut til
þess stuðnings Alþýðuflokks
og Sósíalistaflokks (síðar
Alþýðubandalags). Á þeim
tíma var Reykjavík höfuðvígi
sjálfstæðismanna. Eftir því
sem fjarað hefur undan fylgi
flokksins í höfuðborginni
hefur hann færst nær því að
verða landsbyggðarflokkur og
minna fer fyrir áherslu á jöfn-
un atkvæðisréttar. Raunar má
sömu sögu segja af Samfylk-
ingunni. Alþýðuflokkurinn
var hreinn þéttbýlisflokkur
sem talaði tæpitungulaust um
gerbreytt landbúnaðarkerfi
til að mynda. Í alþingiskosn-
ingunum 2016 fór svo að ein-
göngu landsbyggðarþingmenn
náðu kjöri fyrir Samfylking-
una. Hún er því ekki arftaki
Alþýðuflokks í þessu tilliti
hvað svo sem kann að standa í
stefnuskrá.
Um borgríkið Ísland og jöfnun atkvæðisréttar
Vægi atkvæða hér er mjög mismunandi. Misvægið í þessum efnum er svo mikið að
litlu munar að stjórnarskrá sé brotin. Hún takmarkar misvægi við einn á móti tveimur.
Kjósendur á kjörskrá á hvern þingmann 2017
Kjósendur Fjöldi Kjósendur á
á kjörskrá þingm. hvern þingm.
Landið allt 248.485 63 3.944
Suðvesturkjördæmi 69.544 13 5.350
Reykjavíkurkjördæmi norður 46.073 11 4.188
Reykjavíkurkjördæmi suður 45.584 11 4.144
Suðurkjördæmi 36.143 10 3.614
Norðausturkjördæmi 29.620 10 2.690
Norðvesturkjördæmi 21.521 8 2.690
HEIMILD: HAGSTOFA ÍSLANDS.
S.vest Rvík N Rvík S Suður N.aust N.vest
100
80
60
40
20
%
100%
67,6%
50,3%
78,3% 77,5%
55,4%
Ef skoðaðir eru kjósendur á bak við
þingmann miðað við hæstu tölu sem
er í Suðvesturkjördæmi og síðan koll af
kolli, þá lítur misvægið svona út:
Á ÞINGPÖLLUM
Sóknarbörn Saurbæjarkirkju njóta meiri borgaralegra réttinda en
sóknarbörn í Reynivallaprestakalli. Báðar standa þær í Hvalfirði.
Ísland er borgríki
Ef til vill er orðið tímabært
að endurhugsa hugtökin
dreifbýli og þéttbýli. Sam-
kvæmt tölum Hagstofunnar
bjuggu 334.404 í þéttbýli um
síðustu áramót en 22.587 í
sveitum og smáum byggða-
kjörnum. Við erum því meira
og minna öll þéttbýlisfólk
og þar að auki er Ísland
borgríki. Þrír fjórðu hlutar
þjóðarinnar búa á einu at-
vinnusvæði suðvestanlands.
Sambærileg byggðaþjöppun
í einu ríki þekkist varla í
okkar heimshluta og hvers
vegna skyldu Skagamenn,
Keflvíkingar og Selfyssingar
njóta meiri atkvæðisréttar
en íbúar í öðrum úthverfum
Reykjavíkursvæðisins, svo
sem á Völlunum, Álftanesi –
já, eða í Kjósinni? n
Björn Jón
Bragason