Morgunblaðið - 25.01.2020, Blaðsíða 24

24
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 25. JANÚAR 2020
Hægt er að lýsa skoðun á ritstjórnargreinum Morgunblaðsins á http://www.mbl.is/mogginn/leidarar/
Fáir staðirkalla framjafn mikinn
hrylling og óhugnað
og Auschwitz þar
sem nasistar settu
upp gereyðingar-
brúðir og myrtu
rúmlega milljón
manns í. Á mánudag
verða 75 ár liðin frá
því að Rauði herinn frelsaði fanga
í Auschwitz. Þessi dagsetning, 27.
janúar, hefur verið gerð að minn-
ingardegi um helför gyðinga og er
nú minnst víða um heim. Ekki er
vanþörf á. Þrátt fyrir óhugnað
helfararinnar er andúð á gyðing-
um síður en svo úr sögunni.
Fjöldi leiðtoga víða að í heim-
inum lagði í vikunni leið sína til
Jerúsalem til að minnast hel-
fararinnar og á mánudag verður
sambærileg minningarathöfn í
Auschwitz í Póllandi.
Pólska sendiráðið á Íslandi
efndi í samstarfi við hugvísinda-
stofnun Háskóla Íslands til
pallborðsumræðna um Auschwitz
og helförina á miðvikudag þar
sem mikilvægi þess að muna það
sem gerðist og að varast að sagan
endurtæki sig var rauði þráður-
inn, ekki síst nú þegar fordómar
og andúð gegn gyðingum færi
vaxandi.
Sex milljónir gyðinga létu lífið í
helförinni. Grimmdin í Auschwitz
var yfirgengileg. Af 1,3 milljónum
manna, sem fluttar voru til
Auschwitz lét 1,1 milljón lífið,
flestir gyðingar en einnig fólk af
ýmsum þjóðabrotum, samkyn-
hneigðir og fatlaðir. Alls létu sex
milljónir manna lífið í Póllandi í
stríðinu, þar af helmingurinn gyð-
ingar.
Rauði herinn frelsaði fyrstu
búðir nasista sumarið 1944. Þegar
Sovétmenn nálguðust Auschwitz
reyndu Þjóðverjar að fjarlægja
ummerki um ódæðisverk sín og
sendu 60 þúsund fanga í burtu.
Þeir voru flestir máttvana og að-
framkomnir og hefur för þeirra
verið kölluð dauðagangan. Aðeins
sex þúsund fangar voru eftir þeg-
ar Rauði herinn kom að.
Einnig sprengdu nasistar upp
gasklefa og líkbrennsluofna í
Birkenau. Læknirinn Josef
Mengele, sem fékk viðurnefnið
„engill dauðans“ fyrir hryllilega
glæpi sína í nafni vísindanna í
Auschwitz flúði til Berlínar með
sín gögn og stórfyrirtækið IG
Farben, sem rak verksmiðjur sín-
ar með föngum úr þrælkunar-
búðum, sem kölluðust Auschwitz
III, eyðilagði gögn og skrár.
Nægur vitnisburður var þó
eftir, þar á meðal 368.820 karl-
mannsjakkaföt, 836.255 kven-
mannskápur og sjö tonn af
mannshári.
Í fyrstu var ekki sagt frá þeim
hryllingi sem blasti við banda-
mönnum í gereyðingar- og þrælk-
unarbúðum nasista, meðal annars
af tillitssemi við fólk sem saknaði
ættingja.
Það breyttist þegar bandaríski
herinn kom til Ohrdruf, sem var
hluti af búðunum í Buchenwald.
Búðirnar stóðu í ljósum lögum og
um allt voru lík fanga sem höfðu
verið teknir af lífi með því að
skjóta þá í höfuðið.
Dwight D. Eisen-
hower, yfirmaður
herafla bandamanna
í Evrópu og síðar
forseti Banda-
ríkjanna, talaði um
„ólýsanlegan hryll-
ing“. Allri ritskoðun
var aflétt og gögn
um glæpi nasista
gerð opinber.
Í Jerúsalem tóku ýmsir þjóð-
arleiðtogar til máls og létu þung
orð falla. Þar báru einnig vitni um
100 einstaklingar, sem lifðu hel-
förina af. Fanny Ben Ami er 89
ára. Hún lifði helförina af en
missti foreldra sína í útrýming-
arbúðum nasista. Ben Ami gekk
til liðs við frönsku andspyrnu-
hreyfinguna 12 ára og hjálpaði
börnum að flýja til Sviss. Hún
flutti til Ísraels árið 1957. „Ég
held að leiðtogar alls staðar að í
heiminum hafi komið hingað fyrst
og fremst til að staðfesta að and-
úð á gyðingum sé plága, en …
ekkert breytist,“ sagði hún við
fréttaveitu AFP.
Nahum Rottenberg er 92 ára.
Hann lifði af Auschwitz og talaði
við AFP með tár í augum um fjöl-
skyldu sína sem hann missti í ger-
eyðingarbúðunum. „Ég berst
gegn andúð á gyðingum í hvert
skipti sem ég segi sögu mína,“
sagði hann. „Í dag drepum við í
Sýrlandi og víðar. Heimurinn
þegir. Ég held ekki að neitt muni
breytast í raun.“
Það var annað hljóð í Yonu
Amit, sem nú er 81 árs. Hún slapp
naumlega frá Ítalíu yfir Alpana til
Sviss ásamt fjölskyldu sinni þeg-
ar hún var fimm ára gömul. Hún
sagði að nú væri líka tækifæri til
að minnast þeirra sem tóku mikla
áhættu við að bjarga gyðingum í
Evrópu. „Ég held að það séu
mikilvægustu skilaboðin úr þessu
stríði. Ekki hinir hryllilegu
verknaðir sem voru drýgðir – við
vitum allt um þá – heldur venju-
legt fólk sem hjálpaði,“ sagði hún.
Andúð á gyðingum fer vaxandi
í heiminum og birtist með ýmsum
hætti. Það er meira en áhyggju-
efni þegar gyðingar eiga á hættu
að verða fyrir aðkasti og ofbeldi á
götum úti, eru varaðir við því að
bera ytri merki gyðingdóms og
telja sér ekki vært að búa í lönd-
um á borð við Þýskaland og
Frakkland.
Helförin á að vera víti til varn-
aðar og hvatning til dáða hvar
sem minnihlutahópar, þjóðabrot
og þjóðir verða fyrir ofsóknum.
Eftir á er auðvelt að segja að það
hefði átt að spyrna við fótum við
nasismanum og tækifærin til þess
voru ugglaust mýmörg. Í samtím-
anum er hins vegar erfitt að sjá
hvert framhaldið verður, er auk-
inn vandalismi og ofbeldisverk á
hendur gyðingum vendipunktur,
eða verður þessi alda kveðin
niður? Bill Clinton Bandaríkja-
forseti sagði að hann sæi mest
eftir því frá forsetaferli sínum að
hafa ekki brugðist við í tæka tíð
þegar þjóðarmorðið í Rúanda var
yfirvofandi. Þar voru 800 þúsund
manns drepin á 100 dögum.
Það er nauðsynlegt að bregðast
við þegar hættumerkin birtast.
75 ár eru síðan
Rauði herinn frels-
aði fanga í gereyð-
ingarbúðunum í
Auschwitz og á ný
fer andúð á gyð-
ingum vaxandi}
Hryllingur helfararinnar
Ö
ll erum við hugsi yfir hinu svokall-
aða Samherjamáli. Ég hef verið
að skoða Wikileaks-skjölin vegna
þess. Þau eru öllum aðgengileg á
netinu. Þar rakst ég m.a. á tölvu-
póstssamskipti milli einhvers konar umboðs-
manns eða útgerðaraðila í samstarfi við Sam-
herja í Póllandi við yfirmenn Samherja, þar
með talið lögfræðing fyrirtækisins. Þessi tölvu-
póstssamskipti áttu sér stað í maí 2016.
Þarna kemur fram að Samherji hafði þá und-
ir höndum drög að viljayfirlýsingu eða samn-
ingi um að efla viðskiptasamband Íslands og
Póllands á sviði fiskveiða, fiskeldis og líftækni.
Af hverju var Samherji með í sínum höndum
drög að slíkum milliríkjasamningi í sjávar-
útvegi milli Íslands og Póllands, þar sem fyrirtækið var
þungt inni með útgerðarrekstur og sölu sjávarafurða?
Fyrirtækið hafði þetta skjal í höndum tveimur mánuðum
áður en það var svo undirritað formlega af Gunnari Braga
Sveinssyni, þáverandi sjávarútvegsráðherra, fyrir hönd
Íslands í júlí 2016.
Er þetta ekki alvarlegt? Hér eru íslensk stjórnvöld að
gera milliríkjasamning og hann er í vinnslu í ráðuneytinu
og Samherji er með pappírana undir höndum og veit hvað
er í undirbúningi. Er þetta ekki spilling? Hvernig stendur
á því að Samherji, hugsanlega eitt íslenskra fyrirtækja,
var með þetta skjal meðan það var í vinnslu í ráðuneytinu?
Eða tíðkast það bara í íslenskri stjórnsýslu að innherjar í
atvinnulífinu hafi aðgang að skjölum sem eru í vinnslu
vegna samnings sem er á undirbúningsstigi?
Eru Samherji og sjávarútvegsráðuneytið eitt
og hið sama?
Er málið þannig vaxið að þetta eigi ekki ein-
ungis við um mál sem verið er að vinna og
varða milliríkjasamninga okkar, heldur
kannski líka mál í meðferð er varða reglugerð-
ir og lög? Er það svo að tiltekin fyrirtæki, sem
eiga kannski mikilla fjárhagslegra hagsmuna
að gæta, geti haft beina innsýn í milliríkja-
samninga sem stjórnvöld eru að gera við er-
lend ríki á sama tíma og aðrir fá ekki slíkar
upplýsingar, og sent þessi drög til hvers sem
þeim hentar?
Ég fæ ekki betur séð en að Samherji hafi á
þessum tíma verið að nota þessi drög að sam-
starfssamningi í sjávarútvegi milli Íslands og Póllands til
að reyna að koma á hliðstæðum samningi milli Namibíu og
Póllands varðandi fiskrannsóknir. Tilgangurinn með því
hafi verið að skapa trúverðugleika og rétta ímynd kring-
um veiðar á umtalsverðum aflaheimildum sem Pólland
hafði í lögsögu Namibíu, og Samherji hefur augljóslega
tekið þátt í og jafnvel séð um að nýta með veiðum. Háar
greiðslur virðast hafa verið inntar af hendi í því samhengi.
Ég hef vakið athygli á þessu tiltekna dæmi úr Sam-
herjaskjölunum í þinginu með munnlegri fyrirspurn til
forsætisráðherra en fengið vægast sagt rýr svör. Hér
þurfa yfirvöld að skýra málið.
Inga Sæland
Pistill
Er Samherji sjávarútvegsráðuneytið?
Höfundur er alþingismaður og formaður Flokks fólksins.
STOFNAÐ 1913
Útgáfufélag: Árvakur hf., Reykjavík.
Ritstjóri:
Davíð Oddsson
Aðstoðarritstjóri:
Karl Blöndal
Ritstjóri og framkvæmdastjóri:
Haraldur Johannessen
BAKSVIÐ
Guðni Einarsson
gudni@mbl.is
Töluverðar breytingar voru gerðar á
álagningu úrvinnslugjalds á suma
vöruflokka 1. janúar 2020. Ólafur
Kjartansson, framkvæmdastjóri Úr-
vinnslusjóðs, segir að við ákvörðun
gjaldsins sé leitast við að finna jafn-
vægi á milli tekna
og kostnaðar við
úrvinnslu í hverj-
um vöruflokki.
Gjaldið er al-
mennt lagt á við
innflutning eða
innlenda fram-
leiðslu en tvisvar
á ári á ökutæki.
Úrvinnslugjald
á svartolíu hækk-
aði úr 0,20 kr./kg
í 0,70 kr./kg. Ólafur sagði að áður en
svartolía væri notuð t.d. til að knýja
vélar fiskiskipa þyrfti að hreinsa
hana. Þá félli til úrgangur sem
blandast við smurolíuúrgang frá vél-
inni. Hann sagði að olíufélögin hefðu
gert samning við Úrvinnslusjóð og
safnað olíuúrgangi. Töluverður sjór
eða vatn er oft í olíuúrgangi frá skip-
um og þarf að skilja það frá olíunni
áður en hún flutt út og brennd, t.d. í
sementsverksmiðjum. Hluti úr-
gangsins hefur farið til frekari
vinnslu og búin til ákveðin tegund af
svartolíu.
Ástæða mikillar hækkunar á úr-
vinnslugjaldi vegna svartolíu nú er
að árið 2003 var 0,20 kr./kg gjaldið
lagt á. Það var aldrei innheimt vegna
þess að olíufélögin sömdu um að sjá
sjálf um safna svartolíuúrgangi og
koma í endurnýtingu á eigin kostn-
að. Á þessum tíma var svartolía tals-
vert mikið notuð til að knýja fiski-
mjölsverksmiðjur og þurfti ekki að
hreinsa hana eins og þegar hún var
notuð á vélar.
Olíufélögin sögðu samningnum
upp 1. maí 2019. Þar með hófst
álagning úrvinnslugjalds á svartolíu.
Ólafur sagði að það hefði ekki staðið
undir kostnaði og þurft að hækka
það. Gjaldinu var breytt með lögum
sem voru samþykkt á haustþinginu.
Úrvinnslugjald á ísósýanöt var
einnig hækkað. Þau eru m.a. notuð í
frauð sem notað er í byggingariðnaði
og við hitaveituframkvæmdir. Varn-
arefni eru ýmiss konar eiturefni sem
m.a. eru notuð til að drepa myglu og
fúa í timbri, skordýraeitur o.fl.
Áhrif endurnýjunar bílaflotans
Evrópusambandið flokkar raftæki
í sex flokka. Einn þeirra er „lítil
tæki“ sem nú ber hærra úrvinnslu-
gjald en áður. Ólafur sagði að undir
hann féllu ýmis lítil raftæki eins og
smærri eldhúsáhöld. Perur eru ann-
ar flokkur raftækja þar sem úr-
vinnslugjald var hækkað. Ólafur
sagði það m.a. tengjast tæknibreyt-
ingum. Nú eru margir að skipta úr
eldri perum í LED-ljós og þá berst
talsvert mikið af gömlum perum í
endurvinnslu. Skjáir heyra einnig
undir raftæki. Ólafur sagði að lækk-
un úrvinnslugjalds á þá tengist einn-
ig tæknibreytingum úr túbuskjám í
flatskjái. Túbuskjáirnir voru mjög
þungir en flatskjáirnir léttir. Úr-
vinnslugjaldið var hækkað meðan
umskiptin úr túbutækjum í flatskjái
stóð sem hæst til að standa undir úr-
vinnslu. Nú þykir tímabært að
lækka það aftur enda túbutæki nær
horfin úr innflutningi.
Úrvinnslugjald á plast hækkar
vegna þess að söfnun plasts er að
aukast og tilkostnaður við að koma
því í endurvinnslu hefur líka hækk-
að. Erfiðleikar hafa verið á endur-
vinnslumörkuðum fyrir plastúrgang.
Þegar Úrvinnslusjóður hóf göngu
sína 2003 var úrvinnslugjald á öku-
tæki yfir 1.100 kr./ári. Það reyndist
vera of hátt og var lækkað í 700 kr./
ári. Innflutningur á bílum minnkaði
mikið fyrstu árin eftir hrunið. Bíla-
flotinn eltist því ár frá ári og fáir
bílar komu í úrvinnslu. Síðustu ár
hafa skil á ökutækjum aukist mjög
hratt í takti við endurnýjun bílaflot-
ans. Úrvinnslugjald er lagt á hvern
bíl í 15 ár. Undanfarin ár hefur með-
alaldur ökutækja sem skilað er til
úrvinnslu hækkað og er nú um 17 ár.
Úrvinnslugjaldið stóð ekki lengur
undir kostnaðinum. Þrátt fyrir öfl-
uga sjóði frá þeim árum þegar færri
bílum var skilað í úrvinnslu þurfti að
hækka úrvinnslugjaldið nú til að ná
jafnvægi.
Breytingar á úrvinnslugjaldi frá 1. janúar 2020
Hlutfallsleg breyting og gjald
fyrir og eftir 1. janúar
-46%
11% 14%
60% 60%
75% 75%
88%
120%
157%
167%
250%
130 kr./kg
70 kr./kg
38 kr./kg
42 kr./kg
35 kr./kg
40 kr./kg
25 kr./kg
40 kr./kg
5 kr./kg
8 kr./kg
16 kr./kg
28 kr./kg
16 kr./kg
28 kr./kg
16 kr./kg
30 kr./kg
25 kr./kg
55 kr./kg
700 kr./ári
1.800 kr./ári
3 kr./kg
8 kr./kg
0,2 kr./kg
0,7 kr./kg
Skjáir Olíu-
málning
Smurolía Prentlitir Ísósýanöt Plast-
umbúðir
Heyrúllu-
plast
Lítil tæki Perur Ökutæki Varnarefni Svartolía
Heimild: Úrvinnslusjóður
Úrvinnslugjald fylgir
tækniþróuninni eftir
Ólafur
Kjartansson