Morgunblaðið - 04.04.2020, Blaðsíða 24

24
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 4. APRÍL 2020
Hægt er að lýsa skoðun á ritstjórnargreinum Morgunblaðsins á http://www.mbl.is/mogginn/leidarar/
Faraldrar ogplágur hafaoft haft af-
gerandi áhrif á gang
sögunnar. Plágur á
borð við svarta dauða, sem geisaði
með hléum í fimm aldir í Evrópu,
fá vissulega sinn sess í sögubók-
unum. Oft þó minna gert úr þess-
um áhrifum þegar sagan er skráð
og greind, en efni eru til.
Hefðu Aþeningar haft betur
gegn Spartverjum í Pelopseyjar-
stríðinu ef plága hefði ekki geisað í
Aþenu 431 fyrir Krist? Hvernig
hefði þróunin orðið í Evrópu hefði
bólusóttin ekki þurrkað út hálfa
milljón manna eða sem samsvarar
heilli stórborg þess tíma á ári á 18.
öld?
Napóleon Bonaparte hafði stór-
brotin áform um að gera Frakk-
land að heimsveldi. Þegar þrælar
gerðu uppreisn í frönsku nýlend-
unni Saint-Domingue, sem nú
heitir Haítí, ákvað Napóleon að
skerast í leikinn. Haítí var gróður-
sæl eyja og ein arðbærasta evr-
ópska nýlendan. Fleira bjó þó und-
ir hjá Napóleon. Frakkar höfðu
slegið eign sinni á tveggja milljóna
ferkílómetra land í Norður-
Ameríku. Þeir höfðu reyndar að-
eins fótfestu á litlum hluta þessa
flæmis, en Napóleon vildi tryggja
þar ítök sín og sá fyrir sér að til
þess þyrfti hann að hafa örugga
bækistöð í Saint-Domingue.
Hann sendi fjölmennan her til
að brjóta sveitir þrælanna á bak
aftur. Helsti fjandi hvíta mannsins
á Haítí var gulusóttin. Uppreisn-
armennirnir höfðu borið hana með
sér frá Afríku og voru með betri
varnir gegn henni en nýlenduherr-
arnir. Uppreisnarmennirnir hörf-
uðu því og létu gulusóttina um að
afgreiða sveitir Napóleons. Sóttin
var einstaklega skæð og návígi
hermannanna varð til þess að hún
breiddist hratt út með hrikalegum
afleiðingum. Á endanum játaði
Napóleon sig sigraðan og Haítí
varð frjáls. Hann ákvað einnig að
nú væri vonlaust að ætla að halda í
lendur Frakka í Ameríku og seldi
þær Bandaríkjamönnum árið
1803. Við það tvöfölduðust Banda-
ríkin að flatarmáli. Þessi gjörn-
ingur nefnist „Louisiana-kaupin“ í
bandarískum sögubókum og
„Louisiana-salan“ í frönskum.
Þótt draumurinn um ítök í
Ameríku væri úr sögunni var
Napóleon áfram staðráðinn í að
auka áhrif og mátt Frakklands.
Hann ákvað að ráðast inn í Rúss-
land undir því yfirskini að hann
ætlaði að frelsa Pólland, en hugð-
ist knýja Rússakeisara til að hætta
viðskiptum við Breta. Var hann
síðan með langsóttar áætlanir um
að Rússland yrði stökkpallur inn í
Indland og hugðist þannig veita
breska heimsveldinu afgerandi
högg.
Hann réðist inn í Rússland seint
í júní með tæplega 700 þúsund
manna her. Frekar en að ráðast í
vonlausa orrustu við her Napóle-
ons ákváðu Rússar að hörfa og
skilja eftir sig sviðna jörð. Hinn
sigursæli Napóleon hafði náð ár-
angri með léttbúnum hersveitum,
sem þurftu ekki vistir
því þær gátu farið
ránshendi um her-
numin svæði. Í Rúss-
landi var hins vegar
lítið að hafa auk þess sem herinn
var illa búinn, sem átti eftir að
koma honum í koll þegar haustaði
og vetur gekk í garð. Þar við bætt-
ist skæð blóðkreppusótt, sem olli
miklum usla. Þegar loks kom að
því að rússneski herinn ákvað að
bjóða þeim franska byrginn höfðu
aðstæður breyst verulega. Sá
franski hafði reyndar betur í orr-
ustunum í Smolensk og Borodino
og lagði undir sig Moskvu, sem
Rússar höfðu ákveðið að yfirgefa,
en það reyndust Pyrrhosarsigrar.
Mannfall hafði verið mikið og
munaði mest um blóðkreppusótt-
ina. Vikurnar áður en herinn hélt
innreið sína í Moskvu létust fjögur
þúsund hermenn á dag úr blóð-
kreppusóttinni og tók hún senni-
lega líf þriðjungs franska herafl-
ans.
Þegar veturinn skall á af fullri
hörku ákvað Napóleon að hörfa
brott frá Moskvu. Það var enginn
sigur fólginn í því að hertaka
mannauða Moskvu. Borgin var
gildra en ekki herfang. Undan-
haldið var hryllingur. Herinn
mátti gjöra svo vel að ganga heim
og þjarmaði sá rússneski að hon-
um á meðan. Á heimleiðinni bloss-
aði upp nýr vágestur meðal
svangra og hrakinna hermanna,
flekkusótt eða útbrotataugaveiki.
Um hundrað þúsund manns hófu
undanhaldið frá Moskvu. Þegar
hann loks kom að ánni Neman
hinn 19. desember 1812 þar sem
innrásin hófst hálfu ári fyrr voru
aðeins um tíu þúsund hermenn
eftir. Napóleon var ekki á meðal
þeirra. Hann hafði látið flytja sig á
sleða til Parísar hálfum mánuði
fyrr til að vera ekki viðstaddur
þessa niðurlægingu.
Innrásin í Rússland var glap-
ræði og vel getur verið að hún hafi
verið dæmd til að mistakast. Líkt
og gulusóttin slökkti Ameríku-
drauma Napóleons gerði blóð-
kreppusóttin út um alla möguleika
hans á sigri í Rússlandi og með
flekkusóttinni var tapið algert.
Napóleon var laskaður og ófær um
að ná fyrri styrk. Fyrir vikið skaut
hann óvinum sínum ekki lengur
skelk í bringu. Þeir fóru að færa
sig upp á skaftið og munaði þar
mest upp á framhaldið um aukið
sjálfstraust Þjóðverja.
Það mætti ugglaust færa rök að
því að pestir og plágur séu meðal
helstu gerenda í mannkynssög-
unni. Læknavísindunum hefur
hins vegar fleygt fram og nú er til
staðar þekking á uppruna og eðli
sjúkdóma, sem fyrr á öldum voru
mönnum fullkomin ráðgáta. Með
þekkingu nútímans á sjúkdómum
hefði Napóleoni ef til vill orðið bet-
ur ágengt og væri franska þá mál
málanna.
Kórónuveirunni hefur tekist að
kyrrsetja hálfan hnöttinn og
áhrifa hennar mun gæta um sinn,
en að hve miklu leyti þau verða til
frambúðar er óvíst. Vonandi sem
minnst.
Plágur bundu enda á
drauma Napóleons}
Sjúkdómar og
gangur sögunnar
Í
gær tók ég ákvörðun um að fram-
lengja til 4. maí takmarkanir á sam-
komum og skólahaldi sem áttu að
falla úr gildi 13. apríl til að hefta út-
breiðslu COVID 19-sjúkdómsins, í
samræmi við tillögu sóttvarnalæknis. Ég hef
haft það leiðarljós í allri ákvarðanatöku minni
í viðbrögðum við sjúkdómnum að hlusta á og
fylgja faglegum leiðbeiningum okkar besta
fólks í þessum efnum. Sóttvarnalæknir hefur
veitt mér skýra og faglega leiðsögn og hafa
ákvarðanir sem ég hef tekið um samkomu-
bönn og -takmarkanir verið byggðar á þeirri
leiðsögn.
Samkvæmt könnunum sem birtar voru í
lok mars ber almenningur mikið traust til
stjórnvalda og heilbrigðiskerfisins nú þegar
COVID 19-sjúkdómurinn gerir innrás í landið
okkar. Samkvæmt þjóðarpúlsi Gallup ber almenningur
m.a. mikið traust til heilbrigðisyfirvalda. Könnunin var
gerð 20.-26. mars og í henni voru mæld viðhorf almenn-
ings til ýmissa þátta sem tengjast faraldrinum. 45% að-
spurðra sögðust treysta almannavörnum og heilbrigðis-
yfirvöldum „fullkomlega“ í baráttunni, 38% mjög vel og
12% vel. Einungis 2 prósent sögðust treysta heilbrigðis-
yfirvöldum frekar illa eða alls ekki.
Í könnun MMR um COVID 19-sjúkdóminn, sem var
birt í lok mars, sagðist 91% svarenda bera frekar eða mjög
mikið traust til almannavarna í tengslum við viðbrögð
þeirra við útbreiðslu kórónaveirunnar. 88% aðspurðra
kváðust bera mikið traust til heilbrigðisstofnana
og 82% til lögreglunnar.
Þessar kannanir sýna að heilbrigðisyfirvöld
og þær stofnanir sem sinna mikilvægum hlut-
verkum í viðbrögðum við faraldrinum njóta mik-
ils trausts meðal almennings. Það er mikilvægt
að finna þetta traust því það er að mínu mati
lykilforsenda þess að okkur takist vel að virkja
almenning til þátttöku í sóttvarnaraðgerðum.
Ég tel að það hafi þýðingu að hér á landi
ákváðu stjórnvöld að treysta því kerfi sem við
höfum sjálf búið okkur; fara að ráðum fagfólks,
treysta almenningi til þess að taka þátt í sótt-
varnaraðgerðum án þess að beita harðræði, boð-
um og bönnum, og verja lýðræðið. Víðtækari
heimildir ríkisstjórna til að taka ákvarðanir
tengdar faraldrinum, án aðkomu þinga og lýð-
ræðislega kjörinna fulltrúa, hafa verið veittar í
nágrannalöndum okkar, til dæmis í Noregi. Slíkar aðgerð-
ir eru ekki til þess fallnar að styrkja lýðræðið.
Við megum nefnilega ekki gleyma því að lýðræðið er
ekki sjálfgefið. Við þurfum að passa upp á það og gæta
þess alltaf, en kannski sérstaklega á krísutímum sem
þessum. Virkt þing, mikil upplýsingamiðlun og það að láta
fagleg sjónarmið ráða för við ákvarðanatöku eru til dæmis
þættir sem skipta miklu í því samhengi og sem ég hef lagt
áherslu á í viðbrögðum mínum við innrás COVID 19-
sjúkdómsins í landið. Ég mun halda því áfram.
Svandís
Svavarsdóttir
Pistill
Traust á tímum kórónuveiru
Höfundur er heilbrigðisráðherra.
STOFNAÐ 1913
Útgáfufélag: Árvakur hf., Reykjavík.
Ritstjóri:
Davíð Oddsson
Aðstoðarritstjóri:
Karl Blöndal
Ritstjóri og framkvæmdastjóri:
Haraldur Johannessen
BAKSVIÐ
Ágúst Ingi Jónsson
aij@mbl.is
Ástandið vegna kórónu-faraldursins virðist tilþessa ekki hafa haft mik-il áhrif á sölu á fisk-
mörkuðum. Magnið jókst í mars-
mánuði frá því sem var síðasta ár
og verð á mörkuðunum hefur hald-
ið sér þokkalega þrátt fyrir ýmsa
erfiðleika í sölu afurða. Þar spilar
eflaust inn í að suma daga hefur
framboð verið lítið vegna ótíðar og
lækkun gengis krónunnar hefur
stutt við verðið. Þá hafa einhverjir
hægt á sjósókn vegna óvissu og
söluerfiðleika.
Talsvert er enn flutt út af
ferskum fiski til Bretlands og
Bandaríkjanna og ekki hafa allar
leiðir lokast. Hefð er fyrir mikilli
fiskneyslu, t.d. í Evrópu, í aðdrag-
anda páska og hafa smærri og
stærri fyrirtæki átt viðskipti á
mörkuðunum.
Samkvæmt upplýsingum frá
Reiknistofu fiskmarkaðanna var í
heildina um 9% meira selt á mörk-
uðum í marsmánuði heldur en í
mars í fyrra og 32,5% meira af
þorski. Verulega minna var selt á
mörkuðunum í janúar, en þá var
sjósókn oft erfið vegna ótíðar, og
nokkru minna í febrúar heldur en
sömu mánuði í fyrra.
Selt fyrir 3,1 milljarð í mars
Verð fyrir þorsk var með því
allra hæsta sem verið hefur í jan-
úar og fram eftir febrúar. Í lok
janúar byrjaði verðið að lækka,
sem verið hefur venjan með aukn-
um afla. Meðalverð fyrir þorsk í
mars var eigi að síður 6,5% hærra
heldur en í mars í fyrra og var
hærra í nýliðnum mánuði heldur
en í mars nokkur síðustu ár.
Meðalverð fyrir þorsk í mars var
321 króna, en 301 króna í mars í
fyrra.
Í marsmánuði var fiskur seld-
ur fyrir 3,1 milljarð á mörkuð-
unum, en í mars í fyrra fyrir um
2,7 milljarða. Frá áramótum nem-
ur sala fiskmarkaðana alls um 7,3
milljörðum sem er heldur minna
en í fyrra. Þorskur hefur oft verið
hátt í helmingur þess sem selt er á
fiskmörkuðum, en venjulega selja
fiskmarkaðir þó innan við 20% af
veiddum þorski. Næstmest er selt
af ýsu, en ufsi, karfi og steinbítur
eru einnig með talsverða hlutdeild.
Flestar tegundir sem úr sjó eru
dregnar rata inn á fiskmarkaðina.
Verð á mörkuðum ætti
að vera um 15% hærra
Örn Pálsson, framkvæmda-
stjóri Landssambands smábáta-
eigenda, segir að verð á mörkuðum
hafi haldið sér betur en ýmsir hafi
reiknað með, en eigi að síður hafi
verð lækkað.
„Gengið hefur fallið um 10%
frá upphafi til loka marsmánaðar
og verð ætti því að vera um 15%
hærra en það hefur verið í vikunni.
Framboð á þorski í mars var í
heild gott þrátt miklar ógæftir,
sem hafa haft sín áhrif á verð sem
lækkaði eftir því sem leið á mán-
uðinn þrátt fyrir veikingu krón-
unnar,“ segir Örn.
„Hrygningarstopp hófst 1.
apríl með tilheyrandi takmörk-
unum og það mun að óbreyttu hafa
áhrif á framboðið. Við höfum farið
fram á það við ráðherra að reglu-
gerð um hrygningarstopp verði
felld úr gildi eða hrygningar-
stoppið verði stytt. Á fundi með
ráðherra á miðvikudag óskuðum
við eftir að reglugerð yrði breytt
þannig að kyrrstæð veiðarfæri eins
og handfæri, lína og net yrðu
undanþegin hrygningarstoppi frá
og með þriðjudeginum 14. apríl.
Það er ekki gott ef fisk vantar á
markaði,“ segir Örn Pálsson.
Aukin sala var á fisk-
mörkuðunum í mars
Magn og verðmæti á fi skmörkuðum
Þorskverð, janúar-mars
Meðalverð, allar tegundir, janúar-mars
Gengisvísitala krónu, 2. jan. til 31. mars Afl i á fi skmörkuðum í mars
Þorskur, janúar-mars alls
Allar tegundir, jan.-mars alls
9% aukning milli ára, 15% meira verðmæti
32% aukning milli ára, 41% meira verðmæti
400
350
300
250
200
400
350
300
250
200
205
195
185
175
165
12.000
9.000
6.000
0.000
0
30.000
20.000
10.000
0
kr/kg
kr/kg
Vísitala meðalgengis
tonn
tonn
janúar febrúar mars
janúar febrúar mars
janúar febrúar mars
2019 2020
2019 2020
10.257
28.907
25.345
2020
2019
2020
2019
2020
2019
301,38
245,30
202
321,06
259,49
182
10.645
Heimild: Reiknistofa fi skmarkaða
Heimild: Seðlabanki Íslands
Þorskur:
Allar tegundir:
Mars 2019 Mars 2020
3.731 tonn 4.943 tonn
Mars 2019 Mars 2020
10.962 tonn 11.904 tonn