Fréttablaðið - 29.08.2020, Blaðsíða 71

Eins og staðan er í
dag er niturá-
burður fluttur inn frá
örfáum stöðum í heim-
inum þar sem hann er
framleiddur. Með
aðferðum Atmonia gætu
bændur framleitt eigin
áburð á staðnum.
Háskóli Íslands veitir öflugt stuðningsumhverfi fyrir nýsköpunarstarf á Íslandi
og má sem dæmi nefna Vísinda-
garða Háskóla Íslands. Þá átti
Háskólinn frumkvæði að stofnun
Auðnu Tæknitorgs. Skólinn er enn
fremur einn af eigendum Icelandic
Startups og bakhjarl Gulleggsins,
Snjallræðis og MenntaMaskínu.
Vísinda- og nýsköpunarsvið
Háskóla Íslands í samstarfi við
Hugverka nefnd Háskóla Íslands,
Landspítala og Auðnu Tæknitorg,
vinnur öflugt starf með starfs-
fólki háskólans þegar kemur að
yfirfærslu hagnýtra rannsókna
út í samfélagið. Að sögn Ólafar
Vigdísar Ragnarsdóttur, verkefna-
stjóra nýsköpunar hjá HÍ, getur
þetta verið löng leið.
„Leiðin hefst í f lestum til-
fellum á því að Hugverkanefnd
og starfsmaðurinn í samstarfi við
Auðnu, leggja inn einkaleyfisum-
sókn á uppfinningunni. Síðan er
annað hvort stofnað fyrirtæki
sem vinnur að því að koma hug-
myndinni á markað, eða gerður
samningur við starfandi fyrirtæki
sem tekur að sér þróun uppfinn-
ingar. Ákveði Hugverka nefnd að
sækja um einkaleyfi á uppfinn-
ingu, greiðir nefndin kostnaðinn,
sem felst í skrifum og innlögn
einkaleyfisumsóknar hér á landi
og al þjóðlegrar einkaleyfisum-
sóknar (PCT),“ segir Ólöf.
Tækniyfirfærsluskrifstofan
Auðna Tæknitorg tók til starfa árið
2019, en slíkar skrifstofur finnast
víðast hvar erlendis. „Hlutverk
Auðnu er að taka við boltanum af
hugverkanefndum og vísinda- og
nýsköpunarsviðum háskólanna
í landinu og tengja rannsak-
endur við fyrirtæki hér heima eða
erlendis og tryggja að verkefnið
fái sem bestan farveg. Þá veitir
Vísinda- og nýsköpunarsvið einnig
ýmiss konar aðstoð við hagnýt-
ingu, svo sem lögfræðilega aðstoð
sem vísindafólk hefur yfirleitt litla
kunnáttu á.
Starfsfólk Háskóla Íslands tekur
virkan þátt í nýsköpun og er lítill
hluti hennar tengdur einkaleyfum
og stofnun sprotafyrirtækja.
Þess má þó geta að Hugverka-
nefnd hefur lagt inn á þriðja tug
einkaleyfisumsókna og skólinn á
hlut í 20 sprotafyrirtækjum sem
byggja á rannsóknum starfsfólks,
Atmonia er eitt þeirra fyrirtækja,“
segir Ólöf.
Farsælt samstarf
Egill Skúlason er prófessor í
efnaverk fræði við Háskóla Íslands
og segist hafa átt í löngu og góðu
samstarfi við Vísinda- og nýsköp-
unarsvið skólans. „Samstarfið
hefur komið sér vel vegna nokk-
urra verkefna minna sem hafa þótt
það hagnýtanleg að við höfum
lagst í einkaleyfagerð og fleira,“
segir Egill.
Að hans sögn er Háskóli Íslands í
samstarfi við fjölmarga aðra skóla
á mismunandi sviðum. „Hver og
einn kennari og vísindamaður
við skólann á samstarf við ýmsa
aðra fræðimenn við erlenda skóla.
Sjálfur er ég í samstarfi við ýmsa
vísindamenn við skóla í fjölmörg-
um Evrópulöndum, Bandaríkj-
unum og Nýja-Sjálandi. Slíkt sam-
starf er iðulega mjög gjöfult. Því
með samstarfi má sameina bæði
þekkingu og kunnáttu, sem og
tækjabúnað til að vinna að stærri
verkefnum, sem oft og tíðum eru
þverfræðileg.“
Gleymt svið frá miðri 18. öld
vekur verðskuldaða athygli
Nánast öll verkefni sem Egill
vinnur að byggja á svokallaðri raf-
efnafræði. Um er að ræða tveggja
alda gamalt rannsóknasvið, sem
lofaði góðu um miðja 18. öld þegar
fyrsti efnarafallinn var fundinn
upp. „Þetta rannsókna svið féll í
gleymsku með tilkomu bensín-
vélarinnar. Fyrir örfáum áratugum
jukust rannsóknir í rafefnafræði
ört aftur eftir að við gerðum okkur
grein fyrir því að bæði verði olían
upp urin eftir einhverja áratugi,
sem og skaðsemi CO2 útblásturs
fyrir jörðina.“
Rafefnafræðin býr yfir spenn-
andi möguleikum. Með endur-
nýjanlegri orku frá til dæmis sól
og vindi er hægt að knýja efnaferli
áfram, sem annars þyrftu mikinn
hita og þrýsting. Þá er rafefnafræði
einnig notuð til að breyta efna-
orkunni í efnatengjum sameinda
yfir í raforku, sem til dæmis er
hægt að nota til að knýja farartæki
áfram,“ segir Egill.
Tilraun til útrýmingar hung-
ursneyðar á heimsvísu
Sérsvið Egils innan rafefnafræð-
innar tengist efnahvötunum, en
réttu efnahvat arnir láta efnahvarf
eiga sér stað, sem annars myndi
aldrei gerast. „Stærsta rann-
sóknarverkefnið mitt síðustu árin
hefur með ammóníak að gera,
en þar höfum við fundið ýmsa
efnahvata á borð við málmnítríð,
málmoxíð og málmsúlfíð, sem lofa
mjög góðu.“
Verkefnið hefur rutt af stað
fyrirtækinu Atmonia, en aðal-
markmið fyrirtækisins er sjálf bær
framleiðsla ammoníaks fyrir
umhverfisvæna áburðarfram-
leiðslu. „Fram til þessa hefur svo-
kölluð Haber-Bosch aðferð verið
notuð til þess að búa til ammóníak
til framleiðslu á nituráburði fyrir
matvælaframleiðslu. Þetta er
gríðarlega orkukræft ferli sem
fer fram undir miklum hita og
þrýstingi og krefst um 1% af allri
orkunotkun mannkyns. Ferlið er
einnig mjög óumhverfisvænt og
veldur um 2% af allri CO2 losun
mannkyns á heimsvísu. Þar að
auki krefst ferlið þess að vetnisgas
sé búið til sem hvarfefni, en það er
iðulega búið til frá jarðgasi, sem er
tæmandi orkulind.
Nýsköpunin í Atmonia verkefn-
inu felst í að nota rafefnafræði til
að knýja framleiðslu ammóníaks
með notkun raforku við herbergis-
hita og -þrýsting. Eins og staðan er
í dag er nituráburður fluttur inn
frá örfáum stöðum í heiminum
þar sem hann er framleiddur. Með
aðferðum Atmonia gætu bændur
framleitt eigin áburð á staðnum.
Margir bændur eru jafnvel með
eigin sólarsellur eða vindmyllur
sem myndu knýja áburðarfram-
leiðsluna með umhverfisvænum
hætti. En það eina sem þarf til
framleiðslunn ar er rafmagn, vatn
og andrúmsloft sem er 78% nitur.
Fyrst munum við einblína á
vesturlönd in en þegar reynsla er
komin á tæknina munum við leita
leiða til þess að koma tækninni á
f leiri staði í heiminum. Á mörgum
stöðum hafa bændur ekki efni á
að flytja inn áburð og uppskeran
er þar af leiðandi að skornum
skammti. Tæknin frá Atmonia
býður upp á möguleika á að
útrýma hungursneið á heimsvísu,“
segir Egill.
Vakti athygli á byrjunarstigi
Egill fékk veður af því árið 2013
að verkefnið þótti bæði áhugavert
og hagnýtanlegt og var honum
ráðlagt að taka þátt í Hagnýtingar-
verðlaunum HÍ (nú Vísinda- og
nýsköpunarverðlaun HÍ) sem
hann og gerði. „Þetta verkefni var
á byrjunarstigi á þeim tíma og
við vorum til að mynda ekki búin
að birta neina vísindagrein um
rannsóknirnar. Út frá þessu var
tekin ákvörðun um að sækja um
einkaleyfi.
Þó svo verkefnið hafi verið stutt
á veg komið, þótti hugmyndin og
vinnan það áhugaverð, og mögu-
leikarnir það miklir, að verkefnið
hreppti 1. sætið þetta árið. Verð-
launin skiptu sköpum, verkefnið
fékk mikla kynningu í kjölfarið og
fyrirtækið Atmonia var stofnað
þremur árum síðar,“ segir hann.
Hvergi nærri hættur
„Annað stórt verkefni sem ég hef
unnið í síðustu árin er rafefna-
fræðileg afoxun CO2 í eldsneyti, til
dæmis metan, metanól og maura-
sýru. Eini hreini málmefnahvatinn
sem getur afoxað CO2 að einhverju
ráði er kopar, en hann myndar
súpu af fimmtán mismunandi
myndefnum, aðallega metan og
nánast ekkert metanól sem væri
mjög hentugt eldsneyti fyrir farar-
tæki. Okkar rannsóknir sýna hins
vegar að málmoxíð efnahvatar
geta afoxað CO2 í bæði metanól
og maurasýru en mynda ekkert
metan.
Þriðja nýsköpunarverkefnið
tengist efnarafölum fyrir vetnis-
bíla en þar þarf að afoxa súrefni
í vatn á öðru af tveimur raf-
skautunum. Platína hefur hingað
til verið langbesti efnahvatinn
fyrir það rafefnahvarf en platína
var einmitt notuð í fyrsta efna-
rafalanum fyrir 200 árum. Hins
vegar er platína bæði mjög dýr og
sjaldgæfur málmur og því væri
engan veginn hægt að nota hana
til að búa til vetnisbíla fyrir allan
heiminn. Í því verkefni höfum við
skoðað kolefnis nanórör sem inni-
halda enga málma, en þar leynast
sérstakar gerðir af rörum sem eru
mun betri en platínan sjálf.“ Þess
má geta að Auðna-tæknitorg er
að vinna að hagnýtingu framan-
greindra verkefna í samstarfi við
Hugverkanefnd.
Gleymt svið gæti skipt
sköpum fyrir mannkynið
Síðustu ár hefur Háskóli Íslands lagt æ meiri áherslu á nýsköpun innan skólans. Með því vill skól­
inn stuðla að því að rannsóknir og vinna starfsfólks og nemenda skili sér út í samfélagið.
Egill Skúlason, prófessor í efnaverkfræði við Háskóla Íslands, hefur átt í gjöfulu samstarfi við Háskóla Íslands á sviði nýsköpunar. FRÉTTABLAÐIÐ/VALLI
KYNNINGARBLAÐ 13 L AU G A R DAG U R 2 9 . ÁG Ú S T 2 0 2 0 NÝSKÖPUN Á ÍSLANDI