Læknablaðið - jan. 2021, Side 12

12 L ÆK N A BL AÐIÐ 2021/107
R A N N S Ó K N
hjúkrunarheimilum. Ekki hefur enn verið gerð heildræn rannsókn
á geðsjúkdómagreiningum og geðlyfjanotkun íbúa á íslenskum
öldrunarstofnunum, né hefur þróun þessara þátta verið lýst. Mik-
ilvægt skref í stefnumótun geðheilbrigðisþjónustu á íslenskum
hjúkrunarheimilum er að varpa ljósi á þessa þætti. Því er tilgangur
þessarar rannsóknar að kanna algengi geðsjúkdómagreininga og
geðlyfjanotkun íbúa á íslenskum hjúkrunarheimilum og hvernig
hún hefur þróaðst síðustu árin. Í þeim tilgangi verður eftirfarandi
rannsóknarspurningum svarað:
1. Hver er tíðni geðgreininga á meðal íbúa á íslenskum hjúkr-
unarheimilum og hvernig hefur hún þróast frá 2003 til 2018?
2. Hver er tíðni geðlyfjanotkunar í þessum hópi og hvernig hef-
ur hún þróast frá 2003 til 2018?
3. Hver eru tengslin á milli geðlyfjanotkunar og geðgreininga á
íslenskum hjúkrunarheimilum?
Efniviður og aðferð
Rannsóknin er afturskyggn þversniðsrannsókn. Rannsóknar-
gögnin eru fengin úr niðurstöðum matsgerða með annarri útgáfu
mælitækisins „Gagnasafn um heilsufar og hjúkrunarþörf íbúa á
öldrunarstofnunum“ (Minimum Data Set 2.0), sem er gagnasöfn-
unarhluti matstækisins: „Raunverulegur aðbúnaður íbúa“ (Res-
ident Assessment Instrument; interRAI).9 Hér eftir kallað „RAI-
mælitækið“. Mælitækið er notað til samræmdrar skráningar og
mats á heilsufari, færni og þörfum íbúa á hjúkrunarheimilum.
Það hefur verið notað á Íslandi síðan 1996 og frá árinu 2003 hefur
það verið lagt fyrir að minnsta kosti þrisvar á ári. Matið byggir á
upplýsingum úr viðtölum við og athugunum á íbúunum, viðtöl-
um við ættingja og gögnum úr sjúkraskrám. Sýnt hefur verið fram
á réttmæti og áreiðanleika þess.10 Í þessari rannsókn voru notaðar
eftirfarandi breytur og kvarðar úr RAI-mælitækinu:
Geðsjúkdómagreiningar í RAI-mælitækinu eru fjórar: kvíði,
þung lyndi, geðklofi og oflæti/þunglyndi. Síðasttalda greiningin
er nú oftast kölluð geðhvörf og verður það heiti notað hér. Þessar
greiningar eru tvíkostabreytur og segja til um hvort einstaklingur
hafi tiltekna greiningu í sjúkraskrá. Greiningarnar eru því gerðar
af viðkomandi lækni, en rannsóknargögnin veita engar upplýs-
ingar um hvaða greiningarskilmerki liggja að baki þeim. Grein-
ingarnar segja því hvorki til um alvarleika né birtingarmyndir
þess geðræna vanda sem liggur að baki þeim; til dæmis hvers
konar kvíðaröskun liggur að baki kvíðagreiningunni.
Í RAI-mælitækinu er geðlyfjanotkun skráð samkvæmt lyfja-
flokkunarkerfinu ATC (Anatomical Therapeutic Chemical classi-
fication): sterk geðlyf (N05A, Antipsychotics), kvíðastillandi lyf
(N05B, Anxiolytics) og geðdeyfðarlyf (N06A, Antidepressants).
Nöfnum lyfjaflokkanna hefur verið breytt í Sérlyfjaskrá og heita
nú geðrofslyf, róandi lyf, kvíðalyf og þunglyndislyf. Í þessari grein
eru nýju nafngiftirnar notaðar. Ekki verður fjallað um svefnlyfja-
notkun (N05C) því reikna má með að slíkum lyfjum sé ekki ávísað
sem meðferð við þeim geðræna vanda sem geðsjúkdómagrein-
ingarnar lýsa. Í RAI-mælitækið er skráð hversu marga daga á
síðastliðnum 7 dögum íbúi fékk geðlyf. Til að gæta varúðar nær
rannsóknin aðeins til þeirra sem fengu geðlyf alla síðustu 7 dag-
ana þegar mæling var gerð. Þessi breyta segir ekki til um hvaða
undirflokki þessara megin geðlyfjaflokka lyfin sem notuð voru
tilheyrðu.
Algengi notkunar sterkra geðlyfja (geðrofslyfja) í öðrum til-
fellum en mælt er með. Þessi gæðavísir RAI-mælitækisins mælir
þann fjölda íbúa sem hafa fengið geðrofslyf án þess að vera með
alvarlegan geðsjúkdóm eða tengd vandamál; nánar tiltekið geð-
klofa eða ofskynjanir.
Úrtak
Rannsóknargögnin voru fengin úr miðlægum gagnagrunni Emb-
ættis landlæknis sem nær yfir RAI-matsgerðir á íslenskum hjúkr-
unarheimilum frá 2003 til 2018. Þar sem tilgangur rannsóknarinnar
var að skoða þróun yfir tímabilið og breytingar milli ára, var stuðst
við síðustu árlegu mælingu hvers einstaklings (N=47.526). Þannig
voru borin saman gögn úr 16 þversniðsrannsóknum þar sem fjöldi
þátttakenda var frá 2706 (árið 2005) til 3324 (árið 2007), eða að með-
altali 2970. Vísindasiðanefnd og Embætti landlæknis veittu leyfi
fyrir rannsókninni (tilvísunarnúmer: VSNb2013030008/03.11 og
EL1303070).
Tölfræðileg úrvinnsla
Lýsandi tölfræði var beitt til að draga upp mynd af tíðni og þró-
un geðsjúkdómagreininga og geðlyfjanotkunar á tímabilinu. Kí -
kvaðrat próf fyrir leitni (Chi-Square test for trend) var notað til að
skoða hvort þróunin væri tölfræðilega marktæk.
Niðurstöður
Meðalaldur þátttakenda var 84,2 ár (sd=8,4; N=47.526); konur voru
63,5% og karlar 36,5%.
Geðsjúkdómagreiningar
Á tímabilinu höfðu að meðaltali 60,0% íbúanna einhverja geðsjúk-
dómagreiningu. Þetta hlutfall tók ekki tölfræðilega marktækum
breytingum; var 53,6% árið 2003 en 58,5% 2018. Það fór hægt vax-
andi til 2010 er það náði hámarki, 63,4%. Þunglyndi var algengasta
geðgreiningin; að meðaltali 42,5%. Hlutfallið var 37,7% árið 2003
og fór hækkandi til áranna 2007 til 2010 er það var að meðaltali
47,8%. Síðan hefur það lækkað og var 36,8% árið 2018 (χ2 = 259,8;
p<0,001). Kvíði var næstalgengasta greiningin; að meðaltali 35,6%.
Hlutfallið var 29,1% árið 2003, en 37,9% 2018. Kvíðagreiningar náðu
hámarki árið 2011 er þær voru 39,4% (χ2 = 207,5; p<0,001). Að meðal-
tali höfðu 56,5% íbúanna kvíða- og/eða þunglyndisgreiningu.
Þetta hlutfall var 49,4% árið 2003 en 54,5% 2018 (χ2 = 164,5; p<0,05)
(mynd 1).
Árið 2018 voru 4,2% íbúanna greindir með geðhvörf og hefur
tíðnin haldist nær óbreytt; var að meðaltali 4,4%. Hún var hæst
árið 2005, 5,2% en lægst árið 2003, 3,7%. Tíðni geðklofagreininga
hefur tekið meiri og tölfræðilega marktækum breytingum, en hún
var að meðaltali 2,7%. Á árunum 2003 til 2007 var hún á bilinu
2,3% til 2,9% en tók þá að minnka og náði lágmarki, 1,8%, árið
2012. Síðan hefur hún hækkað jafnt og þétt og var 4,1% árið 2018
(χ2 = 68,5; p<0,001).
Geðlyfjanotkun
Á tímabilinu tóku að meðaltali 69,6% íbúanna einhvers konar
geðlyf að staðaldri. Árið 2003 var hlutfallið 66,3% en fór hægt vax-
andi til áranna 2008 og 2009 er það var 70,2%. Þá dró aðeins úr til
ársins 2012, er það varð 67,2%. Síðan hefur neyslan aukist og var