Morgunblaðið - 04.07.2020, Qupperneq 26

26 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 4. JÚLÍ 2020
Tungumálið er eins og alnetið. Það rúmar allt og gleymir engu. Þannig lifa gömul hugmyndakerfi á borð við kynþáttahyggju í orða-forðanum sem endurspeglar enn í dag vitleysur og úrelt viðhorf tilmannlífsflóru heimsins. Við höfum nú sammælst um að kynþátta-
hyggja sem byggðist á valdabaráttu og kúgun fyrri alda sé ótæk og verð-
skuldi ekki opinbera umræðu
þótt haturshópar reyni af og
til að endurvekja hana – og
koma þá fram með kröfu til
okkar hinna um að við verð-
um að vera tilbúin til að taka
umræðuna. Sumir saklausir
Íslendingar eiga jafnvel erf-
itt með að skilja að mann-
kynið skiptist ekki í neina
kynþætti yfirleitt eins og
þeir lærðu samviskusamlega
í skólabókunum sínum á síð-
ustu öld. Þeir halda því
áfram að nota gildishlaðin
orð sem skilgreina fólk útfrá
úreltri hugmyndafræði kyn-
þáttahyggjunnar. Nýlegt
dæmi er af móður sem lenti í
því að kona gerði hróp að
henni og barni hennar í
sundlaug Vesturbæjar vegna
þess að hrópandinn vildi skil-
greina barnið útfrá húðlit og
notaði til þess orðið „mú-
latti“ sem er niðrandi og
hluti af kúgunarsögu kyn-
þáttahyggjunnar.
Fáfræði um merking-
arsvið orða er engin afsökun
þegar saga þeirra í málinu
er jafn blóði drifin og tungu-
tak kynþáttahyggjunnar er.
Við vitum nú að það er álíka skynsamlegt að raða fólki í kynþætti vegna húð-
litar og að skipa því í hópa eftir þyngd, hæð, hárafari og lestrargetu. Óhugs-
andi væri að fullorðin kona í Vesturbænum myndi telja sig vera í einhverjum
rétti til að veitast að sundlaugargesti vegna kynhneigðar eða með nýyrði sem
merkti að hann eða hún væri afkvæmi sköllótts karls og feitrar konu. Hvað
þá að sundlaugarverðir myndu líða húsmóður í Vesturbænum slík hróp
átölulaust.
Orðin merkja aldrei bara það sem kemur fram í knöppustu skilgreiningum
orðabóka. Þau bera með sér samhengið sem þau hafa verið notuð í áður og
vekja það upp í hvert sinn sem þau heyrast. Í bókmenntum er talað um vís-
anir þegar orðfærið vekur hugrenningatengsl við aðstæður og merkingu í
annarri sögu eða kvæði og byggir merkingu sína á þekkingu á þeim
tengslum. Þannig virkar kenningakerfi dróttkvæðanna fornu á sífelldum vís-
unum í goðafræðina sem Snorri rekur í Eddu sinni til þess að kenna ungum
skáldum bakgrunn þeirrar ljóðlistar sem þau ætla að leggja fyrir sig.
Í skáldskap eru orð hlaðin merkingu sem ræðst af menningarlegu sam-
hengi. Hið sama á við um okkar daglega tungutak. Þótt við stærum okkur af
að tala mál með langa sögu er óhjákvæmilegt að taka stundum til í geymsl-
unni og henda orðum sem eru sprottin af ranghugmyndum fyrri alda um
annað fólk. Það er ekki lengur í boði eins og sagt er á leikskólunum að flokka
mannkynið eftir útlitseinkennum á borð við húðlit; ekki frekar en eftir hára-
og augnalit. Og það er ekkert sem kallar á að við þurfum að taka frekari um-
ræðu um það nema til að kveða ranghugmyndirnar niður eins og móra.
Við erum öll öðruvísi
Tungutak
Gísli Sigurðsson
gislisi@hi.is
Merkingarsvið orða Orðin merkja aldrei
bara það sem kemur fram í knöppustu skil-
greiningum orðabóka. Þau bera með sér sam-
hengið sem þau hafa verið notuð í áður.
Morgunblaðið/Ljósmynd/Sincere
Þess sjást engin merki, að kórónuveiran sé aðhverfa úr lífi okkar. Við og við blossar uppbjartsýni um að svo sé en veiran sjálf sér um aðslá á hana. Í Bandaríkjunum sýnist veiran
sækja fram og það á reyndar við um fleiri lönd. Og þótt
okkur hér á Íslandi hafi gengið vel að ná tökum á henni
er hún ekki horfin.
Stundum mætti ætla af tali einstakra hagsmunaaðila
að þeir telji að hægt sé að „tala veiruna niður“ en hún
hlustar ekki á slíkt óraunsætt tal. En þótt baráttan við
veiruna gangi upp og niður, eins og gerist, eftir löndum,
eru það hinar ísköldu efnahagslegu afleiðingar hennar,
sem við munum þurfa að takast á við á næstu misserum
og árum. Þær hverfa ekki eins og hendi sé veifað.
Það hefur gætt bjartsýni hér vegna þess hve vel hefur
gengið í okkar samfélagi að ná tökum á veirunni. En á
meðan hið sama gerist ekki í öðrum löndum eru litlar lík-
ur á að hin efnahagslega endurreisn í kjölfar hennar nái
flugi.
Sú endurreisn er einfaldlega háð því, að það takist að
ná tökum á veirunni á heimsvísu. Það dugar lítið, þótt
það hafi tekizt hér og í nokkrum
öðrum löndum. Miðað við bjart-
sýnar umræður hér mætti ætla að
fólk áttaði sig ekki á þessu sam-
hengi.
Sl. miðvikudag kynnti Seðla-
bankinn skýrslu um fjármálastöð-
ugleika. Þar segir að hrun ferðaþjónustunnar blasi við,
sem er augljóst, og að samdráttar gæti í mörgum at-
vinnugreinum, sem er líka augljóst.
Bjarni Benediktsson fjármálaráðherra sagði af þessu
tilefni við RÚV:
„Þegar fyrirtæki verða fyrir 70, 80 eða 90 prósent
tekjutapi, þá hafa okkar vonir staðið til þess að það væri
tímabundið, en ef það dregst á langinn þá er því miður
ekki líklegt að slík fyrirtæki eigi sér sömu framtíð og áð-
ur var.“
Nú er gert ráð fyrir 9% atvinnuleysi hér en það varð
mest 7,6% árið 2010 í kjölfar hrunsins. Það er gríðarlegt
atvinnuleysi með öllum þeim afleiðingum, sem því fylgja,
sem eru margvíslegar, ekki bara fjárhagslegar heldur
líka félagslegar og heilsufarslegar.
Stærðargráða þessa vanda er slík að nú er farið að tala
um innan veggja Alþingis, að gatið, sem veiran muni
skilja eftir sig í fjármálum hins opinbera, muni jafnvel
nema 500 milljörðum króna.
Í þessu ljósi blasir við að gera þarf stórátak í að draga
úr kostnaði við rekstur þjóðarbús okkar en í slíkt átak
hefur ekki verið ráðist í manna minnum. Um það verk-
efni sagði Þórdís Kolbrún Gylfadóttir, varaformaður
Sjálfstæðisflokksins, í grein hér í blaðinu fyrir viku:
„Annað nauðsynlegt verkefni er að hagræða í ríkis-
rekstrinum. Við þurfum að kasta þeirri ranghugmynd að
hagræðing feli alltaf í sér niðurskurð á þjónustu. Því get-
ur einmitt verið öfugt farið. Við höfum einfaldlega ekki
efni á því að reka stóru kerfin okkar með óbreyttum
hætti. Það var orðið ljóst löngu fyrir Covid, m.a. vegna
lýðfræðilegra breytinga. Þarna er verkefni, sem við get-
um ekki einfaldlega velt yfir á komandi kynslóðir. Það
væri vond pólitík. Í slíku verkefni felast mikil tækifæri.
Tækifæri til að stórauka nýsköpun innan ríkisreksturs-
ins, sem leiða af sér nýjar lausnir, nýja tækni, aukið val
og spennandi störf. Það er nefnilega hægt að endur-
hugsa margt í ríkisrekstri, sem bætir þjónustu við borg-
arana, gerir kerfið skilvirkara og þannig sækjum við
fram sem samfélag.“
Allt er þetta rétt hjá Þórdísi Kolbrúnu og þessi orð
hennar vekja vonir um að nú verði hafizt handa um hag-
ræðingu í opinberum rekstri, sem snúist ekki um niður-
skurð á bráðnauðsynlegri þjónustu, heldur niðurskurð á
óþarfa kostnaði. Það sem á við um ríkið í þessu samhengi
á líka við um sveitarfélögin, eins
og á var bent hér á þessum vett-
vangi fyrir viku, þar sem m.a. var
fjallað um þá hagræðingu, sem
fælist í sameiningu sveitarfélaga
á höfuðborgarsvæðinu.
Þetta eru sömu verkefni og
blasa við í einkafyrirtækjum og mörg þeirra hafa áreið-
anlega þegar hafizt handa við. Og hið sama á við um
heimilin í landinu, sem kannski eru smæstu rekstrar-
einingarnar en fjöldi þeirra hins vegar slíkur að þau vega
þungt.
Það á hins vegar við um einkafyrirtækin og heimilin að
þetta eru ekki ný sannindi fyrir þau en hið sama verður
ekki sagt um hið opinbera á Íslandi. En sú nálgun á þetta
verkefni, sem fram kemur í umræddri grein Þórdísar
Kolbrúnar, gefur von um betri tíð í þeim efnum.
Það eykur líka vonir um að hendur verði látnar standa
fram úr ermum í stjórnarráðinu að kosningar fara fram
á næsta ári.
Fólkið, sem veit hvað að því snýr, bæði í rekstri heim-
ila og fyrirtækja, mun veita því eftirtekt hvernig hinir
kjörnu fulltrúar þess standa að verki á þeirra vettvangi,
hvort sem er á Alþingi eða í sveitarstjórnum. Og það
mun áreiðanlega skipta máli, þegar kjósendur taka
ákvörðun um hverjum þeir veiti brautargengi í kosn-
ingum á næsta ári.
Undirbúningur kosninga er þegar hafinn, alla vega hjá
sumum flokkanna. Þar ber einna hæst landsfund Sjálf-
stæðisflokksins í nóvember. Málefnanefndir flokksins
hafa þegar hafið undirbúning að þeirri málefnavinnu,
sem fram fer á fundinum og mun slá tóninn varðandi
kosningabaráttuna sjálfa.
Allt þýðir þetta í raun að kórónuveiran er að knýja
samfélagið allt til að taka til hendi og undirbúa nauðsyn-
legar þjóðfélagslegar umbætur, sem aðstæður af því
tagi, sem nú ríkja, kalla á.
Kórónuveiran sýnir
ekki á sér fararsnið
Stórátak til að draga úr
kostnaði við rekstur þjóðar-
búsins nauðsynlegt.
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Rithöfundurinn GuðmundurAndri Thorsson skrifar 2. júlí
2020 færslu á Snjáldru, Facebook,
um nýlegt myndband frá Knatt-
spyrnusambandi Íslands: „Mér
finnst nú heldur mikið í lagt í nýju
KSÍ-auglýsingunni að láta líf þjóð-
arinnar í þúsund ár snúast um að
verjast grimmum innrásarherjum,
og nota til þess heilaspunann úr
Snorra Sturlusyni um ófreskjur
sem magnaðar voru að hans sögn
upp gegn útsendara Haraldar
Gormssonar, og urðu svo löngu síð-
ar að táknmyndum landsfjórðung-
anna undir heitinu „landvættir“.
Þetta er í grundvallaratriðum röng
sýn.“
Hér toga tröllin í Brussel rithöf-
undinum orð úr tungu. Sagan af
landvættunum í Heimskringlu er
ein haglegasta smíði Snorra og
hefur djúpa merkingu. Snorri hef-
ur sagt Hákoni konungi og Skúla
jarli hana í fyrri Noregsför sinni
1218-1220, en þá varð hann að telja
þá af því að senda herskip til Ís-
lands í því skyni að hefna fyrir
norska kaupmenn, sem leiknir
höfðu verið grátt. Snorri gerði
þetta að sið skálda, óbeint, með
sögu, alveg eins og Sighvatur
Þórðarson hafði (einmitt að sögn
Snorra) ort Bersöglismál til að
vanda um fyrir Magnúsi konungi
Ólafssyni án þess að móðga hann.
Saga Snorra hefst á því, að Har-
aldur blátönn Danakonungur slær
eign sinni á íslenskt skip, og þeir
taka í lög á móti, að yrkja skuli um
hann eina níðvísu fyrir hvert nef á
landinu. Konungur reiðist og send-
ir njósnara til Íslands í því skyni
að undirbúa herför. Sendiboðinn
sér landvættirnar og skilar því til
konungs, að landið sé lítt árenni-
legt. Auðvitað var Snorri að segja
þeim Hákoni og Skúla tvennt: Geri
þeir innrás, eins og þeir höfðu í
huga, þá muni Íslendingar nota
það vopn, sem þeir kunnu best að
beita, orðið. Skæð sé skálda hefnd.
Og erfitt væri að halda landinu
gegn andstöðu íbúanna, en land-
vættirnar eru í sögunni fulltrúar
þeirra.
Skúli og Hákon skildu það, sem
Snorri var óbeint að segja þeim, og
hættu við herför til Íslands. Það er
hins vegar ótrúlegt að sjá íslensk-
an rithöfund höggva á þennan hátt
til Snorra. Eigi skal höggva.
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Ný aðför að Snorra
Sturlusyni
Boðið er upp á einkaskoðun og fólk vinsamlegast beðið um að
hafa samband í síma 898-9396 eða á hakon@valfell.is
og panta tíma til skoðunar.
Kirkjubraut 2, 300 Akranesi | Sími: 570 4824 | hakon@valfell.is | valfell.is
Þingvangur ehf byggir 10 hæða lyftuhúsnæði á góðum stað miðsvæðis
á Akranesi. Staðsett við verslunarkjarnann Dalbraut 1, Akranesi.
STILLHOLT 21 - AKRANESI
Íbúðirnar eru tilbúnar til afhendingar og seljast fullbúnar
án gólfefna nema forstofa, þvottahús og baðherbergi
flísalagt. Öllum íbúðum fylgir kæliskápur og uppþvottavél í
eldhúsinnréttingu. Sýningaríbúð á 1. hæð.
Innréttingar og fataskápar frá danska framleiðandnum HTH
Innhurðir og flísar frá Parka
Heimilistæki frá Ormsson