Morgunblaðið - 12.09.2020, Blaðsíða 26

26 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 12. SEPTEMBER 2020
Steinás 22, 260 Reykjanesbæ
Fleiri myndir og lýsing á eignasala.is
Glæsilegt 6 herbergja einbýlishús á tveimur
hæðum með bílskúr.
Heitur pottur, góð útiaðstaða.
Verð kr. 79.900.000247 m2
Jóhannes Ellertsson
Löggiltur fasteignasali – s. 864 9677
Júlíus M Steinþórsson
Löggiltur fasteignasali – s. 899 0555
Af mörgum vondum hugmyndum sem við mennirnir höfumfengið er hugmyndin um okkur og hin sennilega ein af þeimallra verstu. Við fyrstu sýn getur hún virst fögur: við sem eig-um heima á sama svæði, tölum svipað tungumál, höfum svip-
aðar trúarhugmyndir, siði og venjur, við hjálpumst að. En hugmyndin
versnar þegar við ímyndum okkur að það sem við gerum sé á einhvern
hátt réttara og betra en það sem hin gera; að okkar land sé fallegast,
tungumálið tilkomumest og trúin sú eina rétta. Afkáraskapur þessarar
hugmyndar hefur oft leitt til hörmunga og stríða þegar við veljum okk-
ur andstæðinga af öðru þjóðerni, með aðra trú, hörundslit eða kyn-
hegðun en við höfum, og teljum okkur rétt og skylt að fara að hinum
með vopnum, hneppa þau í varðhald eða aflífa fyrir þá sök eina að hugsa
um guð og kynhegðun á annan veg en við.
Mörgum er ekki ljóst hvað
einsleitni þjóðernishyggj-
unnar hefur leikið mál-
pólitíkina grátt. Þegar nú-
verandi þjóðríki í Evrópu
voru að festa sig í sessi þurfti
einhver hinna fjölmörgu
mállýskna innan ríkjanna að
verða opinbert ríkismál. Guðmundur Björnsson, landlæknir og skáld,
var áhugamaður um slíka samræmingu hér á landi við upphaf síðustu
aldar en þekktastar eru tillögur Björns Guðfinnssonar um samræmingu
framburðar „svo sem í flestum menningarlöndum“ um miðja öldina.
Bar þar hæst sunnlenskan hv-framburð og harðmæli að norðlenskum
hætti – sem þótti sérlega fagurt mál. Þá var sjálfsagt að halda flámæltu
fólki frá útvarpi og Þjóðleikhúsi – og útlendur hreimur mátti ekki heyr-
ast opinberlega eins og lesa má um í bók Kjartans Ottóssonar, Íslenskri
málhreinsun.
Enda þótt breytileiki í máli hér á landi kallist ekki mállýskur má
finna svæðisbundin máleinkenni sem auðga málsamfélag okkar og gera
það fjölbreyttara og þar með skemmtilegra – eins og á almennt við um
mannlífið. Kristján Árnason skrifaði um þetta í 1. bindi Íslenskrar
tungu og óskandi væri að þau sem misstu sig í ofstækisfullri vandlæt-
ingu í ágústbyrjun yfir svokölluðum n-framburði menntamálaráðherra
– í nafni hugmyndarinnar um hinn eina rétta framburð okkar – hefðu
kynnt sér það sem vitað er um framburðinn að segja skólanir en ekki
skólardnir eða skólarnir. Kristján rekur að þessi framburður þekkist á
svæðinu frá Rangárvallasýslu til Mýrasýslu og eigi sér langa sögu. Til
dæmis ritar Páll Hákonarson (1693-1742) lögsagnari (um tíma skrifari
Árna Magnússonar) ekki –r- í sögurnar – sem er þannig elsta þekkta
dæmið um þennan n-framburð. Páll var fæddur í Norðtungu í Borgar-
firði en fluttist ungur með foreldrum sínum í Rangárþing – eins og Jón
Helgason skrifar í Opuscula 4. Enda þótt faðir Páls hafi verið orðaður
við málaþras og ofdrykkju og Páll sjálfur drukknað við veiðiskap í Vet-
leifsholti getur hver íslenskumælandi maður verið ánægður með fram-
burð sem var skrifara Árna Magnússonar eiginlegur.
Skólanir eru okkar mál
Tungutak
Gísli Sigurðsson
gislisi@hi.is
Hreimur Finna mál svæðisbundin máleinkenni sem auðga málsamfélag
okkar og gera það fjölbreyttara og þar með skemmtilegra.
Kórónuveirufaraldurinn ryður öllum öðrummálum til hliðar í fréttum og umræðum umheim allan. Það þýðir hins vegar ekki aðlífið gangi ekki sinn vanagang á öðrum
sviðum. Það á t.d. við um stórveldaátök, sem smátt
og smátt eru að taka á sig nýja mynd eftir að kalda
stríðinu lauk með falli Sovétríkjanna og hruni komm-
únismans.
Og hvort sem okkur Íslendingum líkar það betur
eða verr erum við enn í miðju eins þessara átaka-
svæða, þar sem stórveldin láta til sín taka. Herskip
frá Bandaríkjunum, Bretlandi, Noregi og Danmörku
hafa nýlega verið á ferð á norðurslóðum og var þeirri
ferð ætlað að vera eins konar áminning til Rússa um
að það hafsvæði væri ekki umráðasvæði þeirra einna
að þessu leyti.
En meginþráðurinn í stórveldaátökum 21. aldar-
innar er ekki átök á milli vesturveldanna og Rússa
eins og var á dögum kalda stríðsins heldur markviss
viðleitni Kína til þess að verða leiðandi stórveldi á
heimsvísu. Sú barátta Kínverja snýst ekki um ógn-
anir um að leggja undir sig land-
svæði heldur um að ryðja Banda-
ríkjunum til hliðar, sem hinu
ráðandi stórveldi í krafti yfir-
burðastöðu í framleiðslu, við-
skiptum og fjármálum.
Kína er fjölmennasta ríki heims
og þegar af þeim ástæðum er augljóst að til þess
mun koma að Bandaríkin eigi undir högg að sækja í
þeirri baráttu. Til viðbótar kemur svo, að á sama
tíma hefur trú á forystu Bandaríkjanna verið að fjara
út í mörgum löndum í okkar heimshluta vegna þess
að Donald Trump nýtur ekki trausts, hvorki meðal
forystumanna vestrænna lýðræðisríkja né almenn-
ings í þeim löndum.
Kína er hins vegar alræðisríki, þar sem kínverski
kommúnistaflokkurinn fer með öll völd, þótt þar hafi
orðið til undarleg sambúð kommúnisma og markaðs-
hagkerfis. Þótt kommúnistaflokkurinn fari með öll
völd í Kína og hafi gert í um sjö áratugi er ekki þar
með sagt að veldi hans sé óhagganlegt. Þeir, sem vel
þekkja til í Kína, segja að nánast daglega séu smá-
uppreisnir hér og þar um landið og að sá ótti heltaki
ráðamenn í Peking að þær geti einn góðan veðurdag
breytzt í eina stóra uppreisn.
Í Suðaustur-Asíu er staðan líka sú, að mörgum ná-
grannaríkjum Kína stendur ekki á sama um vaxandi
veldi þess og líta þess vegna svo á, mörg hver, að
þeirra hagsmunum sé betur borgið með því að halla
sér að Bandaríkjunum.
Þótt herskipafloti fjögurra NATÓ-ríkja hafi nýlega
minnt Rússa á sig á norðurslóðum fer ekki á milli
mála, að Kínverjar hafa, kurteislega og með hægð,
leitað fyrir sér um áhrif hér á norðurslóðum og þá
ekki sízt á Grænlandi. En líka hér og víðar á þessu
svæði.
Frá íslenzkum stjórnvöldum heyrist lítið um Kína á
norðurslóðum. Hvað ætli valdi? Getur verið að í
þeirri þögn felist „hræðsla“ við hið vaxandi stórveldi í
austri? Að stjórnmálaflokkar og stjórnmálamenn ótt-
ist að ef styggðaryrði falli frá þeim í garð útþenslu-
stefnu Kína verði þess hefnt á þann veg að það valdi
eins konar viðskiptalegum sársauka?
Eitt af því, sem felst í því að vera lýðræðisríki er
að opnar umræður fari fram um sameiginleg málefni
þeirra þjóða, sem byggja stjórnskipan sína á lýðræði.
Sú breytta heimsmynd, sem smáríki á borð við okkur
verður að horfast í augu við nú, verður að vera þátt-
ur í opnum umræðum hér á Íslandi og við hljótum
sem þjóð að ræða þá þætti, sem að okkur snúa. Þeir
þættir snerta samskipti okkar við bæði Bandaríkin
og Kína.
Í tilviki Bandaríkjanna er spurningin sú, hvort við,
sem óumdeilanlega höfum notið
verndar Bandaríkjanna frá lýðveldis-
stofnun, getum treyst Bandaríkjum
Trumps áfram. Sú spurning snertir
ekki bara okkur heldur öll aðildarríki
Atlantshafsbandalagsins, vegna þess
að í raun hafa öll Vestur-Evrópuríkin
notið verndar Bandaríkjanna frá lokum heimsstyrj-
aldarinnar síðari. Nú má sjá að í sumum þeirra er
um það rætt, hvort Bandaríkin sjálf muni yfirgefa
NATÓ nái Trump endurkjöri. Og að Evrópuríkin
verði þá sjálf að takast á hendur þær byrðar, sem
fylgja margvíslegum ógnunum frá Moskvu.
En í tilviki Kína snýst þetta um að gera Kína ljóst,
að Ísland ætli sér ekki að verða eins konar „leppríki“
þeirra í Norðurhöfum. Tónninn í athugasemdum, sem
ítrekað hafa birtzt hér í Morgunblaðinu á þessu ári
frá kínverskum sendimönnum hér, bendir til þess að
það kunni að vera nauðsynlegt að minna á það.
Í nóvember kemur landsfundur Sjálfstæðisflokks-
ins saman. Að vísu hljóta að óbreyttu að koma upp
álitamál um hvort hægt verði að halda hann á þeim
tíma en það er annað mál.
Sjálfstæðisflokkurinn hefur frá því fyrir lýðveld-
isstofnun verið kjölfestan í utanríkismálum okkar Ís-
lendinga. Hann var leiðandi við stofnun lýðveldis á
sínum tíma og forystumenn hans mótuðu þá utan-
ríkisstefnu, sem hið unga lýðveldi tók upp með þátt-
töku í starfi Sameinuðu þjóðanna, margvíslegu sam-
starfi Vestur-Evrópuþjóða eftir stríð, aðild að
Atlantshafsbandalaginu og með gerð varnarsamnings
við Bandaríkin, sem enn er í gildi.
Það verður forvitnilegt að fylgjast með því, hvort
og þá hvernig landsfundur Sjálfstæðisflokksins fjallar
um þá nýju heimsmynd, sem hér hefur verið fjallað
um.
Þögn um þróun mála á heimsvísu í ályktunum
landsfundar væri vísbending um „hræðslu“, sem sá
flokkur í ljósi allrar sögu sinnar gæti ekki verið
þekktur fyrir.
Stórveldaátök í skugga veirunnar
Vilja Kínverjar koma
sér upp „leppríkjum“
á Norðurslóðum?
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Í Íslendinga sögum eru þrír löðr-ungar sögulegir. Auður Vé-
steinsdóttir tók fé það, sem reynt
var að bera á hana, til að hún
segði til manns síns, og rak í nasir
Eyjólfs hins gráa. „Skaltu það
muna, vesall maður, meðan þú lifir
að kona hefur barið þig.“ Þorvaldi
Halldórssyni, fyrsta manni Guð-
rúnar Ósvífursdóttur, sinnaðist svo
við hana sakir eyðslusemi hennar,
að hann rak henni kinnhest. „Nú
gafstu mér það er oss konum þykir
miklu skipta að vér eigum vel að
gert en það er litaraft gott,“ sagði
hún. Gunnar á Hlíðarenda missti
eitt sinn stjórn á sér, eftir að kona
hans, Hallgerður Langbrók, hafði
látið stela mat, og löðrungaði hana.
Þegar hann löngu síðar bað um
lokk úr hári hennar til að nota í
bogastreng, þá er óvinir hans sóttu
að honum, sagði hún: „Þá skal ég
nú muna þér kinnhestinn og hirði
eg aldrei hvort þú verð þig lengur
eða skemur.“
Frægasti löðrungurinn eftir það
var sá, sem Hermann Jónasson
forsætisráðherra veitti Brynjólfi
Bjarnasyni, foringja íslenskra
kommúnista, í ráðherraherberginu
í Alþingishúsinu 14. mars 1940,
eftir að þeim hafði orðið sundur-
orða um vetrarstríðið finnska, en
Stalín hafði ráðist á Finna nokkr-
um mánuðum áður, og studdi
Brynjólfur Stalín ólíkt flestum Ís-
lendingum. Svo sem við var að bú-
ast, hafði Þjóðviljinn, málgagn
kommúnista (sem nú kölluðu sig
sósíalista) hin verstu orð um Her-
mann.
Í nýútkominni bók Kjartans
Ólafssonar um íslensku sósíal-
istahreyfinguna er rifjað upp, að á
flokksþingi Sósíalistaflokksins í
nóvember 1966 var hart deilt um,
hvort leggja ætti flokkinn niður og
gera Alþýðubandalagið (sem verið
hafði kosningabandalag) að stjórn-
málaflokki. Brynjólfur Bjarnason
var því andvígur, en varð undir.
Kjartan hafði haft forystu um mál-
ið, en hann segir í bókinni, að
hann hafi verið á leið út í lok
þingsins, þegar Brynjólfur hafi
gengið upp að honum og rekið
honum löðrung (bls. 455). Raunar
bætir Kjartan því við, að hann hafi
tvisvar séð hinn aðalforingja ís-
lenskra sósíalista, Einar Olgeirs-
son, slá til manna, þegar hann
reiddist. Við hin hljótum að þakka
okkar sæla fyrir að hafa aldrei
verið í flokki með þessum mönn-
um.
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Kaldar kveðjur