Morgunblaðið - 24.09.2020, Blaðsíða 22

22 FRÉTTIRInnlent
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 24. SEPTEMBER 2020
LAUGAVEGI 24 - REYKJAVÍK - S. 552 0800
SKIPAGÖTU 7 - AKUREYRI - S. 462 4646
Smiðjuvegur 10, 200 Kópavogur - hitataekni.is
Sími 588 6070 - hitataekni@hitataekni.is
Sjálfvirk pottastýring
með snertiskjá og vefviðmóti
POTTASTÝRING
SVIÐSLJÓS
Sigurður Bogi Sævarsson
sbs@mbl.is
Landið breytist og auðnir gróa.
Óvíða sést árangur landgræðslu-
starfs betur en á Haukadalsheiði
sem er ofan efstu bæja í Bisk-
upstungum. Rækturstarfið þar hófst
árið 1963, en uppfok af heiðinni var
þá orðið ógn og vandamál. Upp-
græðsla og endurheimt gróðurs var
stórt verkefni og erfitt viðureignar,
en sigur náðist að lokum. Fram-
vörður í starfinu var Greipur Sig-
urðsson í Haukadal, en 19. sept-
ember síðastliðinn voru liðin 30 ár
frá því hann varð bráðkvaddur við
störf á heiðinni.
Skapa gróðri skilyrði
„Landgræðslan á Haukadalsheiði
var þrekvirki,“ segir Sveinn Run-
ólfsson, fyrrverandi landgræðslu-
stjóri. Samstarf Sveins og Greips
stóð lengi, en vinnan byggðist bæði á
fræðilegri þekkingu og verkhyggju.
Í framkvæmdum var Greipur í aðal-
hlutverki, kunnugur staðháttum og
útsjónarsamur. „Í upphafi var mikil-
vægast að binda jarðveg og vinna
niður rofabörð. Skapa þurfti skilyrði
svo gróður festi rætur og breiddi úr
sér. Þetta var krefjandi þolinmæðis-
vinna. Óvíða hefur hins vegar verið
meira í húfi, svo þarft var að stöðva
sandrokið sem stóð af heiðinni niður
í byggð,“ segir Sveinn.
Greipur Sigurðsson var fæddur
17. maí 1938, sonur Sigrúnar
Bjarnadóttur og Sigurðar Greips-
sonar, bónda og skólastjóra í Hauka-
dal. Á Hólum í Hjaltadal nam Greip-
ur búfræði en sneri svo til starfa á
heimaslóð sinni; fyrst við skógrækt
en síðar landgræðslu allt til síðasta
dags.
9.000 hektarar og 50 km girðing
„Landeyðing var mikil og víða var
jarðvegur fokinn í burtu svo eftir
stóðu mannhæð-
arhá börð svo sá í
berar rætur.
Uppblástur ógn-
aði meðal annars
skógræktinni í
Haukadal svo
ljóst varð að
grípa þyrfti til að-
gerða,“ segir
Kristín Sigurð-
ardóttir frá Út-
hlíð í Bisk-
upstungum, ekkja Greips. Hún
minnist fundar í Haukadal síðsum-
ars 1962. Þar voru saman Sigurður
Greipsson og Greipur sonur hans,
Björn Sigurðsson í Úthlíð, bróðir
Kristínar, og Páll Sveinsson land-
græðslustjóri. Til stóð – þarna og þá
– að fara í kynnisferð um Hauka-
dalsheiði sem ekki varð af þar sem
moldar- og sandstomur stóð af heið-
inni. Sú staðreynd ein og sér færði
öllum heim sanninn um mikilvægi
aðgerða, sem hófust árið eftir með
uppsetningu á fyrsta hluta girðingar
sem rammar svæðið inn. Í vestri eru
mörk þess við Úthlíð, þaðan sem er
girðing langt inn til landsins. Í austri
er girðingin við Tungufljót og Ás-
brandsá en í báðum tilvikum er girt
að Sandvatni.
Á árunum sem fóru í hönd var
mikið lagt undir við sáningu á
melfræi til að binda jarðveg. Einnig
voru bændur viljugir að flytja hey-
bagga á svæðið, sem urðu gró og
skjól. Brátt fór svo að sjást greini-
legur árangur af starfi á þessu
svæði, sem er um 9.000 hektarar og
umlukið 50 kílómetra langri girð-
ingu.
Stíflugerð var þýðingarmikil
Við dreifingu fræs og áburðar var
hægt að ná til stærri svæða en áður
eftir að Páll Sveinsson, Douglas-
flugvél Landgræðslunnar, kom til
sögunnar árið 1974. Árið 1986 var
yfirborð Sandvatns svo hækkað með
gerð tveggja stíflugarða. Með því
myndaðist 15 ferkílómetra vatn sem
náði yfir meðal annars leirbotn sem
gjarnan fauk úr þegar lítið var í
vatninu. Stíflurnar settu yfirborðið í
stöðuga hæð og til þess var leikurinn
líka gerður. „Stíflugerðin var þýð-
ingarmikil, að setja svæðið undir
vatn stöðvaði fok á fíngerðum leir
sem annars hefði ekki tekist,“ segir
Sveinn Runólfsson.
Mikill kraftur var í landgræðslu á
Haukadalsheiði. „Í haust sagði
Greipur við mig að hann héldi að
stutt væri í fullan sigur, kraftaverk
hefði gerst á því gróðurríka sumri
sem nú væri að kveðja. Melskúf-
urinn harði hefur enn sannað yf-
irburði sína yfir þær plöntur sem
binda sand,“ sagði Björn Sigurðs-
son, mágur Greips, í minningargrein
í Morgunblaðinu 30. september
1990.
Lúpínan var kröfug
Kristín Sigurðardóttir tók við um-
sjón landgræðslunnar á Haukadals-
heiði að manni sínum látnum. Þau
höfðu starfað saman í þessu verkefni
sem var þeim hjartans mál. „Á
fyrstu árum landgræðslustarfsins
voru litlar flugvélar gjarnan notaðar
við áburðardreifinguna,“ segir
Kristín. „Flugmennirnir Páll Hall-
dórsson og Sigurjón Sverrisson voru
báðir sandfokinu vel kunnugir á
þann hátt að í millilandaflugi mættu
þeir stundum sandmekki ofan af
heiði í háloftum sunnan við landið í
aðflugi til Keflavíkur. Sú lýsing
rammaði inn alvarleika málsins.“
Kristín minnist fjölda ungra
manna sem unnu með þeim Greipi
við landgræðslustörfin, sumir í mörg
sumur. Einnig tiltekur hún hvað lúp-
ínan – rétt eins og melgresið – var
kröftug þegar kom að því að binda
jarðveg. Í gróðurhúsi í Haukadal
voru ræktaðar lúpínuplöntur sem
síðar voru gróðursettar á heiðinni.
„Uppgræðslan hefði aldrei tekist
jafn vel og raun ber vitni nema með
lúpínunni, sem undirbýr jarðveginn
fyrir annan gróður, svo sem birki og
víði. Allt þetta skilaði því að uppfok
landsins stöðvaðist og nú er eyði-
mörkin sem var á Haukadalsheiði
gróin og falleg. Hvergi má þó gefa
eftir og halda verður vöku sinni,“
segir Kristín að síðustu.
Eyðimörkin er nú gróin og falleg
 Þrekvirki unnið á Haukadalsheiði  Uppfok var ógn í Biskupstungum  Melgresið og lúpínan
sönnuðu gildi sitt  30 ár frá fráalli Greips Sigurðssonar sem var framvörður í mikilvægu starfi
Morgunblaðið/Sigurður Jónsson
Landgræðslumaður Greipur Sigurðsson á Haukadalsheiði við kolagrafir
sem staðfestu að landið hefði forðum verið viði vaxið. Mynd frá 1987.
Ljósmynd/Aðsend
Iðjagrænt Horft norður Haukadalsheiði að hinum svipsterku Jarlhettum.
Morgunblaðið/Sigurður Bogi
Minning Sveinn Runólfsson við
minnisvarða um Greip á heiðinni.
Kristín
Sigurðardóttir
Haukadalsheiði
Loftmyndir ehf.
35
Sandfell
BISKUPS-
TUNGUR
Geysir
Haukadals-
heiði
Ha
uk
ad
alu
r
Tu
ng
ufl
jó
t
Úthlíð
„Uppgræðslan á Haukadalsheiði var aðgerð sem skipti
sköpum fyrir búsetu og lífsgæði fólks hér í sveitinni,“
segir Margeir Ingólfsson á Brú í Biskupstungum. Sá
bær er rétt sunnan við heiðina og tvo kílómetra fyrir
austan Geysi og minnist Margeir þess þegar ekki sást
milli bæja ef sand- og moldarstrókur stóð af heiðinni í
norðanáttinni.
„Fokið byrgði sýn og fíngert rykið smaug inn um allt
svo fínn salli lá í gluggakistum eftir daginn. Þetta var
erfitt ástand, en um síðir hafðist sigur. Beinar land-
græðsluaðgerðir skiptu miklu máli, en kaflaskil urðu
með stíflugerð við Sandvatn. Stærð vatnsins hafði rokkað og stundum
var vatnsbotninn á þurru; leirkenndur jarðvegur sem fauk úr og upp-
græðsla þar var ómöguleg. Þegar þessar uppfokseyrar voru settar undir
vatn breyttist allt til hins betra. Norðvestan við Sandvatnið er Hagavatn
og enn fýkur úr botni þess svo stíflugerð þar eða aðrar sambærilegar að-
gerðir eru nauðsynlegar,“ segir Margeir.
Fíngert rykið smaug um allt
UPPGRÆÐSLAN SKIPTI SKÖPUM Í BISKUPSTUNGUM
Margeir
Ingólfsson