Morgunblaðið - 10.12.2020, Blaðsíða 74

74 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 10. DESEMBER 2020
Helgi Snær Sigurðsson
helgisnaer@mbl.is
Berhöfða líf er yfirskrift bókar sem
hefur að geyma úrval ljóða hinnar
bandarísku Emily Dickinson sem
fæddist árið 1830 og lést árið 1886 og
er talin til merkustu ljóðskálda síðari
alda. Þýðandi er Magnús Sigurðsson
og ritaði hann einnig ítarlegan og
fróðlegan inn-
gang í bókina.
„Dregin er upp
mynd af róttæku
skáldi sem gekk
gegn viðteknum
samfélags-
venjum; af konu
sem hlýddi kröf-
um eigin tilfinn-
ingalífs í trássi við ýmsa ríkjandi siði
og þjónaði köllun sinni af dirfsku,“
segir um bókina á vef forlagsins
Dimmu sem gefur hana út.
Formódernískur höfundur
„Ég var í doktorsnámi í almennri
bókmenntafræði uppi í Háskóla Ís-
lands og Emily Dickinson var ákveð-
inn fókus í því námi. Ritgerðin fjallar
um ljóðaþýðingar með hliðsjón af
Emily Dickinson. Þetta er ekki auka-
afurð af doktorsnáminu því ég vildi
alltaf ráðast í að þýða þessi ljóð,“
svarar Magnús þegar hann er spurð-
ur að því hvers vegna hann hafi valið
þetta tiltekna ljóðskáld. „Hún er
merkileg skáldkona og hafði í raun
og veru lítið verið þýdd á íslensku.
Það er til ljóðasafn frá árinu 1995,
Hallberg Hallmundsson þýddi 100
ljóð en þau eru þýdd í svolítið gamal-
dags anda. Hann sá líkindi með Dick-
inson og íslensku ferskeytluhefðinni
en ég skoða hana sem formódern-
ískan höfund,“ svarar Magnús. Dick-
inson hafi verið að yrkja sín ljóð frá
því um 1850 og fram að andláti og því
í raun um 40-50 árum á undan hinum
svonefndu módernistum í Bandaríkj-
unum.
Ljóðin fremur en sérviskan
– Þetta var mjög sérstök kona, bjó
hún ekki í einangrun mjög lengi?
„Jú, hún gerði það svolítið undir
lokin og í orði kveðnu er talað um
hana sem merkustu skáldkonu eða
kvenskáld Bandaríkjanna á 19. öld.
Þessu „kven“ er alltaf skeytt framan
við sem ég held að sé algjör óþarfi,
hún og Whitman eru helstu skáld
Bandaríkjanna á 19. öld.
Í almannavitund er hún þekkt fyr-
ir þessa sérvisku sína, fyrir að hafa
lokað sig af og fyrir að hafa talað við
fólk án þess að opna inn til sín í
svefnherbergið. En mér finnst þetta
bara svo lítið áhugavert, ef ég á að
segja eins og er, miðað við ljóðin.
Ljóðin eru miklu áhugaverðari en
þessi sérviska og þessi sérviska hef-
ur verið alltof fyrirferðarmikil og
plássfrek í allri umræðu um Dick-
inson. Ljóðin hafa legið svolítið
óbætt hjá garði og hvað hún er fram-
sækið skáld, djörf og óvanaleg.“
Aukin afköst með húshjálp
Magnús telur ekki ólíklegt að
Dickinson hafi valið sér líf sköpunar-
innar og fórnað ýmsu samhliða því.
Dickinson og fjölskylda hennar hafi
verið betri borgarar í smábæ sem
hún bjó í alla ævi og því hafi hún get-
að einbeitt sér að listsköpuninni.
„Þegar Dickinson-fjölskyldan naut
aðstoðar húshjálpar ruku afköstin
upp, þá þurfti hún ekki að sinna þeim
skyldum,“ bendir Magnús á.
– Mér skilst að það sé mikið þrek-
virki að þýða ljóðin hennar, að þau sé
erfitt að þýða?
„Já, bara eins og öll góð skáld,
held ég. Formið á þessum ljóðum er
ansi sérstakt. Hún beitir hálfrími
mikið og ryþminn er svolítið skrykkj-
óttur og af þessum ástæðum var
þessi bandaríski bókmenntaheimur í
raun ekki tilbúinn fyrir ljóðin á sín-
um tíma. Hún sendi þau til mikils
metins ritstjóra sem sagði henni að
bíða með að birta þessi ljóð þar sem
þau væru of óvanaleg í forminu. Hún
er þekkt fyrir notkun þankastrika,
brýtur upp ljóðlínurnar með þanka-
strikum og í þeim eru í rauninni tón-
þagnir í hrynjandi ljóðanna þannig
að þetta er svona stakkató-ryþmi
svolítill og maður hefur ekki mikið
pláss því hún er líka skáld mikillar
nákvæmni og velur orð sín af kost-
gæfni. Það er mjög lítið svigrúm fyr-
ir þýðandann, það er svo mikið sem
þarf að koma til skila í svo fáum orð-
um,“ svarar Magnús.
Fór frjálslega með tungumálið
Magnús bendir á að þýðingum sé
oft skipt í tvo flokka, orðréttar þýð-
ingar annars vegar og innblásnar
hins vegar. Aðferðirnar séu sagðar
tvær, annaðhvort fylgi þýðandinn
frumtextanum í stafkróka eða leyfi
sér nýsköpun. „Ég held að það sé vel
hægt að blanda þessu saman og val-
möguleikarnir eru fleiri. Það er hægt
að fara í stafkróka í einni línu og gera
eitthvað allt annað í þeirri næstu. Ég
leyfi mér visst frelsi, hef engar
áhyggjur af því að eitthvert ósam-
ræmi sé í aðferðinni. Skáld hafa eng-
ar slíkar áhyggjur og mér finnst að
þýðendur ættu ekki heldur að þurfa
að múlbinda sig með þessum hætti,“
segir Magnús.
– Hvernig er enskan hjá Dick-
inson?
„Hún er í aðra röndina bókleg og
svo bregður fyrir talmálskenndari
málnotkun. Hún steypir þessu sam-
an á mjög sérstakan hátt og það ríkir
spenna á milli þessara tveggja mál-
sniða,“ svarar Magnús og segir að
tungutak Dickinson sé mjög per-
sónulegt og sérviturt. „Hún notar
stundum orð nánast eftir geðþótta,
gæðir þau eigin merkingu í sinni eig-
in ljóðaveröld. Orð sem skjóta upp
kollinum í mörgum ljóðum sem eru
ákveðin einkennisorð fyrir hana, orð
sem enginn notar á þennan hátt. Hún
var líka mikill orðasmiður, býr til ný
orð og gerir sagnorð að nafnorðum,
atviksorð að sögnum og snýr upp á
enska málfræði mjög frjálslega.“
Magnús segir að mörgum hafi á
sínum tíma þótt kveðskapur Dick-
inson of drungalegur og skáldið helst
til of hugfangið af dauðanum. „En
hún býr lika yfir svörtum húmor,“
bendir hann á.
Drungalegur kveðskapur
Ljóðin eru í tímaröð í bókinni og
segir Magnús yrkisefni Dickinson
hafa verið klassísk á borð við dauð-
ann og náttúruna. „Hún elst upp í
strangkristnu og púrítanísku sam-
félagi sem boðar að þetta líf sé tára-
dalur, að hið raunverulega líf sé
handanlífið, en hún braust gegn
þessari hugmyndafræði og hæðist að
guði, hæðist að prestum og leyfir sér
alls konar goðgá,“ segir Magnús og
bendir á að Dickinson hafi mikið not-
að vísindatengd orð í kveðskap sín-
um. „Hún beitir vísindalegu orðfæri
sem er mjög óvenjulegt fyrir skáld á
þessum tíma, yrkir mikið um heilann,
taugar og líkamsstarfsemi á mjög
nútímalegan hátt.“
Ekki kom til greina á þessum tíma
að birta ljóð sem hæddust að guði al-
máttugum, segir Magnús, og að ljóð
Dickinson hafi verið ritskoðuð þegar
þau voru gefin út að henni látinni.
Dregnar úr þeim tennurnar, eins og
hann lýsir því.
Kartöflumóðir
Dickinson var stórmerkilegt skáld
og hefur veitt mörgum listamann-
inum innblástur og þá líka á okkar
tímum. „Án þess að geta fullyrt það
held ég að Dickinson sé það skáld
síðustu alda sem hefur verið einhvers
konar kartöflumóðir annarra lista-
verka. Listamenn hafa gengið í
hennar verk og ort til hennar; það
eru dansverk, myndverk og skáld-
sögur sem byggjast á henni,“ segir
Magnús. Dickinson tali til annarra
listamanna og þá líklega vegna þess
að hún leyfði engar málamiðlanir og
lifði fyrir list sína.
Tvær kvikmyndir um Dickinson
og sjónvarpsþáttaröð hafa verið
gerðar á síðustu þremur árum og
segist Magnús telja að fókusinn hafi
færst af henni sem fórnarlambi yfir á
geranda í eigin lífi og djarfa konu.
„Það eru ekki síst femínistar sem
hafa velt þessum hliðum upp og
varpað skýrara ljósi á þessa þætti,
bæði í karakter hennar og ljóðunum
sjálfum,“ segir Magnús. Ljóðin séu
tyrfin á köflum en persóna Dickinson
og saga öllu aðgengilegri. „Það er
svolítið undir manni sjálfum komið
að kalla fram það sem býr í þessum
ljóðum.“
Framsækin, djörf og óvanaleg
 300 ljóð eftir Emily Dickinson hafa nú verið gefin út í þýðingu Magnúsar Sigurðssonar  „Það er mjög
lítið svigrúm fyrir þýðandann, það er svo mikið sem þarf að koma til skila í svo fáum orðum,“ segir Magnús
Morgunblaðið/Hari
Merk „Hún og Whitman eru
helstu skáld Bandaríkjanna á
19. öld,“ segir þýðandinn
Magnús Sigurðsson um hina
stórmerku Emily Dickinson.
Eftirfarandi eru tvö stutt ljóð eftir
Dickinson, það fyrra í hugljúfari kant-
inum en hið seinna öllu ofbeldisfyllra.
Vatn, af þorsta þekkjum.
Land – af sjávarferðum.
Gleðina – af þrautum –
Frið, af stríðsins veinum –
Ást, af bautasteinum –
Fuglana, af snjónum.
---
Hefði ég fallbyssu stóra
gæti ég þurrkað mannkynið út
í dýrðarljóma!
TVÖ STUTT LJÓÐ EFTIR DICKINSON ÚR BERHÖFÐA LÍF
Ljóðskáld Emily Dickinson.
Hugljúft og ofbeldisfullt
SKECHERS
SMÁRALIND - KRINGLAN
LÉTTIR OG ÞÆGILEGIR GÖTUSKÓR
MEÐ MEMORY FOAM INNLEGGI
SPORT COURT 92
15.995.- / ST. 41-47,5
Gildir á alla viðburði í húsinu
Nánar á harpa.is/gjafakort
Gjafakort
sem hljómar
alltaf vel