Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 2017, Page 52

51UM JARÐHÝSI, DYNGJUR OG BAÐSTOFUR
forða eldiviðar í landinu. En hús þróuðust á margvíslegan hátt, og ekki
verður sagt að þetta mæli gegn því að gömlu jarðhýsin og baðstofurnar sem
Gísli fjallaði um hafi haft sama aðalhlutverk.
Sagt er að línvefnað þurfi að stunda í heitu og röku lofti,51 svo að jarðhýsi
með afbrigðilega stórum eldstæðum og aðstöðu til að ausa þau vatni hefði
kannski hentað sem vefnaðarhús ef Íslendingar hefðu stundað línvefnað,
en engar heimildir þekki ég um að það hafi þeir gert.52 Ullarvefnaður mun
hvorki krefjast hita né raka, enda var það sagður siður á 18. öld að setja
vefstaði upp „í köldum húsum, oftast á móts við bæjardyrnar.“53 Ég sé enga
aðra skýringu á stærð eldstæðanna í jarðhýsunum en að þau hafi mörg verið
skipulögð og notuð sem baðhús. Það útilokar auðvitað ekki að konur hafi
notað hlýjuna í jarðhýsunum til að spinna þar og vefa eftir að búið var að
njóta hennar í gufuböðum.
Hvernig notuðu Íslendingar böð á víkingaöld og miðöldum? Í
baðstofum virðast menn hafa tíðkað gufuböð og framleitt gufu með því að
hella vatni á hitað grjót. Í Íslendingasögum virðast slík böð hvergi nefnd
nema í frásögn Eyrbyggju og Heiðarvíga sögu af berserkjum Víga-Styrs. Í
Sturlunga sögu eru einar sjö frásagnir þar sem menn ganga til baðs, eru í
baði, koma úr baði eða biskupi er búið bað.54 Í öllum tilfellum gerist þetta
að kvöldlagi og þeir sem eru nefndir í baðferðum eru karlmenn. Ég veit
um enga konu í fornsögum sem er sögð hafa farið í baðstofu, og eina konan
sem er líklega sögð hafa baðað sig var heimasætan Guðrún Ósvífursdóttir
á Laugum í Sælingsdal því „jafnan bar svá til“ að hún var „at laugu“ þegar
Kjartan Ólafsson kom þangað.55 Þetta sannar auðvitað ekki að konur hafi
ekki notað baðstofurnar til að fara í gufuböð; fornsögurnar segja yfirleitt svo
miklu meira frá körlum en konum. En ef baðstofurnar voru jarðhýsi sanna
sögurnar að minnsta kosti að þau voru ekki eins eindregið kvennasvæði og
Karen Milek heldur fram.
Ef karlar (og kannski konur) hituðu upp baðstofurnar á kvöldin
hafa konur varla getað nýtt þá upphitun fyrr en morguninn eftir. Voru
baðstofurnar þá enn hlýrri en skálarnir sem heimilisfólk hafði hitað upp
51 Milek 2012, bls. 119.
52 Jón Jóhannesson (1956, bls. 351-352) segir að örnefni eins og Línekrudalur og Línakrar bendi til að
landsmenn hafi reynt línrækt, en lítið hafi að henni kveðið. Kona að nafni Jónína Hallgrímsdóttir
var um árabil húsmóðir á Gauksmýri í Línakradal, Vestur-Húnavatnssýslu. Henni datt í hug að nafn
dalsins væri dregið af miklum fífubreiðum sem þar vaxa.
53 Landsnefndin fyrri 1770-1771 I 2016, bls. 676 („Íslands fátæklingar“ skýra frá kjörum sínum).
54 Sturlunga saga 1946, bls. 336, 337, 458 (Íslendinga saga, 76., 154. kap.), II, bls. 40 (Þórðar saga kakala,
20. kap.), 97 (Svínfellinga saga, 10. kap.), 148 (Þorgils saga skarða, 24. kap.), 254 (Arons saga, 9. kap.).
55 Laxdæla saga 1934, bls. 112 (39. kap.).