Náttúrufræðingurinn - 2009, Side 29

29
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Líkamsgerð og lífshættir:
Eðlumjaðmar
Megnið af töflunni á 4. mynd tekur
til flokkunar á eðlumjöðmum, þar
með hvernig menn ætla að fuglar
hafi þróast af þessum fornu risa-
eðlum.1 Eðlumjöðmum er skipt í
tvær megindeildir, graseðlur, sem
voru plöntuætur, og kjöteðlur, sem
upphaflega lifðu allar á dýrafæðu
– veiðum eða hræáti – þótt síðar
þróuðust af þeim plöntuætur og
alætur, svo sem ýmsir fuglar. Hér
lítum við fyrst á nokkur atriði í
líkamsgerð og lífsháttum graseðln-
anna, en skoðum svo grameðluna
(Tyrannosaurus rex) og nánustu
frændur hennar sem fulltrúa kjö-
teðlnanna. Um ýmsar aðrar kjö-
teðlur verður svo fjallað í tengslum
við þróun flugs og fugla.
Graseðlur
Stærstu risaeðlurnar, graseðlurnar,
eru á myndum oft sýndar með
uppréttan háls. En athugun á
lögun hálsliða í vel varðveittum
steingervingi af einni þeirra leiddi
í ljós að skepnan hefur ekki getað
lyft hálsinum meira en um 30°
upp. Svipaðar skorður hafa síðan
greinst á sveigjanleika hálsins á
fleiri graseðlum. Í einni heimild
minni2 er bent á að venjulegt æða-
kerfi hryggdýrs myndi trúlega
ekki þola álagið af að dæla blóði
upp í höfuð stórrar graseðlu með
uppréttan háls.a
Lögun hryggjarliða í graseðlum
bendir til þess að öflugur bandvefjar-
strengur hafi legið með baki dýranna
aftan á hryggsúlunni og borið uppi
höfuðið, og halann kannski líka.
Fuglar eru tannlausir en vöðvaríkt
magahólf, fóarnið, gegnir hlutverki
tanna og mylur fæðuna. Margir
fuglar gleypa steina sem setjast í
fóarnið og hjálpa til við mölunina. Í
heillegum beinaleifum sumra gras-
eðlna og annarra plöntuætna hafa
fundist hrúgur af steinum – oft
allstórum hnullungum – þar sem
ætla mætti að fóarnið hefði verið.
Fyrstu þekktu graseðlurnar lifðu
seint á trías. þær voru ríkjandi
plöntuætur á landi mestan hluta
júratímabilsins og raunar áberandi
allt til loka miðlífsaldar. Leifar
þeirra hafa fundist í öllum heims-
álfum nema Antarktíku.
Þórseðla (Apatosaurus, 1. mynd)
lifði þar sem nú er Colodaro og
Örnólfur Thorlacius
Risaeðlur á
ferð og flugi
Seinni hluti
Í fyrri hluta þessarar greinar var sagt frá fornum og nýjum hugmyndum
um líkamsgerð og lífsstörf risaeðlnanna. Hér verður haldið áfram þar sem
þar var frá horfið og greint nánar frá flokkun þessara stóru hryggdýra. Þar
kemur ýmislegt í ljós sem tengir risaeðlurnar nánar fuglum en núlifandi
skriðdýrum og spendýrum, enda virðist ljóst að fuglarnir séu afkomendur
ákveðinna greina á ættartré risaeðlnanna, eins og hér verður rakið.
1. mynd. Þórseðla, Apatosaurus.4 2. mynd. Freyseðla, Diplodocus.5 3. mynd. Finngálkn, Brachiosaurus.6
a Höfuð upprétts gíraffa er 2–3 metrum ofar en hjartað og blóðþrýstingurinn er víst sá hæsti í nokkru núlifandi dýri, eða eins og tvöfaldur þrýstingur í æðum
manns, og nálgast kannski mörk þess sem eðlilegar háræðar þola.2
Náttúrufræðingurinn 77 (1–2), bls. 29–39, 2008