Náttúrufræðingurinn - 2009, Qupperneq 32

Náttúrufræðingurinn
32
Menn þekkja nú allmarga frændur
grameðlunnar, sem flestir eru talsvert
minni en hún. Legg ég til að þessi
frændgarður allur (Tyrannosauro-
idea á 4. mynd) fái heitið ógnareðl-
ur. Við þróun grameðlu af minni
ógnareðlum hefur hausinn vaxið og
þyngst umfram aðra parta líkamans
og til að dýrin héldu jafnvægi varð
eitthvað undan að láta. Útkoman
var að skepnurnar „fórnuðu hönd-
um“: Framlimirnir léttust og rýrn-
uðu eftir því sem höfuðið seig meir
í (8. mynd).
Elstu steingervingar dýra sem
minna á ógnareðlur eru frá mótum
júra- og krítartímabils, eða um 145
milljón ára, og hinar síðustu af
þessum ráneðlum hverfa af sjónar-
sviðinu með öðrum risaeðlum í lok
miðlífsaldar, fyrir 65 milljón árum.
Nokkur vafi leikur á ættartengsl-
um sumra þessara dýra við T. rex, en
leifar að minnsta kosti sex tegunda
af „eiginlegum“ ógnareðlum hafa
fundist í jarðlögum, auk nokkurra
fjarskyldari.10 Elsta staðfesta ógnar-
eðlan er keisaradrekinn (Dilong
paradoxus, 9. mynd), en glöggar
menjar um hann fundust á árunum
2004 og 2005 í um 128 milljón ára
gömlu bergi í Yixianlögunum í Kína.
Keisaradrekinn var minnsta ógnar-
eðlan, hálfur annar metri að lengd og
með þrjá fingur á hendi (dæmigerðar
ógnareðlur voru aðeins tvífingraðar),
en önnur einkenni, ekki síst gerð
hauskúpunnar og lögun tannanna,
staðfesta skyldleikann.
Íslenska heitið keisaradreki er
þýðing á mandarínska fræðiheitinu
Dilong, en viðurnafnið paradoxus gefur
til kynna þversögn, og er þar átt við
það að skepnan reyndist þakin um
þumlungslöngum fjöðrum. Þetta
voru frumstæðar fjaðrir – enginn
hryggur, aðeins stakir dúnkenndir
þræðir eða skúfar af ókræktum þráð-
um, líkt og á dúneðlu (Sinosauro-
pteryx), elstu fiðruðu risaeðlunni sem
leifar hafa fundist af í kínversku jarð-
lögunum.
Þegar leið á krítartímabilið
stækkuðu ógnareðlurnar. Flestar
tegundirnar, meðal annarra gram-
eðlan,b lifðu í Norður-Ameríku, en
aðrar hafa fundist í Suður-Ameríku
og Asíu. Í Evrópu hefur fundist
ein smávaxin ógnareðla, árgramur
(Eotyrannus, 8. mynd), að vísu með
þrjá fingur á hendi eins og keisara-
drekinn. Árgramur þreifst snemma
á krítartímabili þar sem nú er
Wighteyja á Ermarsundi.
Sums staðar í Yixian er að finna
mjög fíngert set af botnum tjarna
og stöðuvatna, stafla af næfurþunn-
um lögum sem harðnað hafa án
þess að súrefni kæmist að. Þarna
hafa geymst mjúkir hlutar lífvera
sem annars varðveitast sjaldan
sem steingervingar, svo sem fjaðrir,
hár, hreistur, vængir skordýra og
blómhlutar. En líkamar dýra hafa
pressast saman í þessum „pappírs-
lögum“, svo erfitt getur verið að
átta sig á lögun þeirra. Svo vel vill
til að annars staðar í Yixianlögunum
eru skilyrði góð til varðveislu á
þrívíðri gerð, þótt mjúkhlutarnir
hafi þar glatast. Með samanburði á
leifum úr þessum ólíku setlögum
var fiðrið tengt heildarlíkamsgerð
keisaradrekans.
Eðlilegt verður að telja að fiðrið
hafi haldið hita á þessum dýrum.
Með sömu rökum hlýtur það að
teljast ólíklegt að stórar, fullvaxnar
ógnareðlur, svo sem grameðlan, hafi
arkað um í fiðurham. Stór land-
spendýr, til dæmis fílar og flóðhestar,
eru nær hárlaus, enda losnar svo
mikill varmi við efnaskipti þeirra að
fremur er þörf á kælingu en varma-
einangrun. Og fullorðin grameðla
hefur vegið svipað og stór afríkufíll.
Hafi ógnareðlurnar verið jafnheitar,
gæti nokkurra punda grameðluungi
samt hafa haft not fyrir einangrun,
og þar sem fiðurhamur var í ættinni
hafa fræðimenn leikið sér að þeirri
tilhugsun að allir ógnareðluungar
hafi skriðið fiðraðir úr eggi (10.
mynd) en aðeins smávöxnustu teg-
undirnar haldið fjöðrunum ævilangt.
Ýmsar hugmyndir hafa komið
fram um lífshætti þessara stóru dýra.
Margt bendir til þess að ógnareðlur
8. mynd. Eftir því sem hausinn á ógnareðl-
unum þyngdist rýrnuðu framlimirnir. Ofar
á myndinni sést árgramur, Eotyrannus
lengi, sem bar beinin þar sem nú er
Wighteyja á Ermarsundi fyrir rúmum 120
milljón árum. Neðar er grameðla, Tyranno-
saurus rex, sem uppi var í Norður-Ameríku
um 50 milljón árum síðar. Bæði kvarða-
strikin eru 1 metri.9
9. mynd. Keisaradreki, Dilong paradoxus,
um hálfs annars metra löng ógnareðla,
fannst nýverið í Yixianjarðlögunum í Kína.
Líkaminn reyndist þakinn löngum, forn-
legum fjöðrum.10
10. mynd. Úr því fullorðin, smávaxin ógnar-
eðla, keisaradrekinn, var með fjaðrir, er ekki
fráleitt að ætla að ungar hinna stærri hafi
skýlt sér undir fiðurham. Einhvern veginn
svona gæti grameðluungi hafa litið út.10
b Lengi var grameðlan talin stærsta ógnareðlan og þar með stærsta landrándýr allra tíma, en nú hafa í Suður-Ameríku fundist leifar af enn stærri ógnareðlu,
Giganotosaurus, sem mætti kallast tröllgramur á íslensku.