Náttúrufræðingurinn - 2009, Qupperneq 51

51
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Við jökulröndina var jarðvegur
rennblautur af leysingarvatni. Í
dálítilli lægð þar bar snjórinn
daufan, rauðleitan blæ. Hvað
var þetta? Það voru lifandi verur
– snæþörungar (Chlamydomonas
nivalis), sem numið höfðu land á
köldum jöklinum. Fyrirbrigðið
er alþekkt á norðurhjara heims.33
Snæþörungur er líka af flokki græn-
svipunga og hefur rautt litarefni,
eins og blóðþörungur, sem vanalega
yfirgnæfir blaðgrænu, sérstaklega
í dvalagróum sem eru áberandi
rauð, en þau eru mun algengari
en svipustigið. Rauðsnævi virðist
vera mjög fágætt hér á landi, a.m.k.
hefur höfundur aldrei komist í tæri
við það. Það er hins vegar vel þekkt
á fönnum og jökuljöðrum í grann-
löndunum, Grænlandi, Skotlandi og
Noregi.
Íslenska basaltið er auðugt af
járnsamböndum, sem losna úr læð-
ingi við veðrun þess og þó mest
við starfsemi vissra baktería (gerla)
sem umbreyta þeim í ryðlit sambönd,
almennt kölluð mýrarauði, af því að
mest ber á þeim í keldum og pyttum
í mýrum (10. mynd). Iðulega lita
þau steina í botni lækja sem frá
mýrum falla og jafnvel í ám og
stöðuvötnum. Til þess má rekja
örnefnið Rauðilækur sem er algengt
hérlendis, og Rauðár og Rauðavötn
sem eru fátíðari.34
Í næringarríkum vötnum vaxa
þörungar stundum í svo miklum
mæli að þeir ná að lita yfirborðið,
oftast grænt eða brúnt, og kallast það
vatnablómi eða vatnamor. Mývatn
er þekktasta morvatn á Íslandi.
Það verður iðulega brúnleitt eða
grábrúnt þegar líða tekur á sumar,
og í víkum og vogum getur það
orðið líkt og súpa eða soppa. Það
kalla Mývetningar leirlos (11. mynd).
Orsökin er bláþörungur að nafni
Anabaena flos aquae eða morþörungur,
sem myndar keðjur í vatninu og
stundum hnykla. Erlendis þekkist
rauðleitt eða rautt vatnamor, sem
getur stafað af þörungum eða
smádýrum. Í grunnum tjörnum á
hálendinu getur magn rauðra díl-
krabba (Diaptomus) orðið svo mikið
að vatnið verði rauðleitt.
Fyrir kemur að straumvötn litast
rauð af leirefnum sem ná að skolast út
í þau vegna jarðhræringa. Mun það
ekki ótítt við meiri háttar jarðskjálfta,
en litlar heimildir eru um það hér
á landi. Ummæli Sjávarborgarannáls
um blóðlit á Öxará á Þingvöllum
vorið 1746 eru þó athyglisverð og
11. mynd. Anabaena í Krítartjörn, 25. júní 1997. Ljósm.: Árni Einarsson.
10. mynd. Járngerlar í mýrarpytti litast ryðrauðir af mýrarrauða sem þeir skilja út.
Hrólfsstaðir, Jökuldal, 19. ágúst 1999. Ljósm.: Helgi Hallgrímsson.
geta bent til áhrifa frá jarðskjálftum
á Suðurlandi, sem voru margir og
miklir á 18. öld. Sumarið 1971 varð
höfundur vitni að rauðlitun Teigarár
í Svarfaðardal, vegna framhlaups
um vorið í litlum skriðjökli í Teiga-
dal, þverdal í innanverðum dalnum,
þar sem mikið er af rauðum leir
milli berglaga. Svarfaðardalsá fékk
einnig gulmórauðan lit sem hélst
allt sumarið.35