Bændablaðið - 25.03.2021, Page 58

Bændablaðið | Fimmtudagur 25. mars 202158
Vöxtur plantna er í grófum
dráttum í tvær áttir. Í átt að ljósi
til að nýta ljósið til tillífunar og
í átt að miðju jarðar eða niður
á við. Hópur grasafræðinga við
Háskólann í München ásamt fleiri
vísindamönnum hafa undanfarið
unnið að rannsóknum á þessum
vexti og hvað stjórnar honum.
Allir sem hafa fylgst með
vexti plantna, hvort sem það er í
náttúrunni eða í eldhúsglugganum,
vita að blöðin leita í áttina að birtu
hvort sem hún kemur frá sólinni
eða rafmagnsperu. Ástæða þessa er
að í blöðunum eru grænukorn sem
nýta birtuna til að planta geti vaxið
og dafnað. Á svipaðan hátt leita
rætur plantna niður á við og sækja
vatn og nauðsynleg næringarefni í
jarðveginn.
Vextinum er stjórnað af hormón
sem kallast auxin. Hormónin stjórna
efnabreytingum í plöntum og það
eru þær sem stjórna því að blöðin
vaxa í áttina að birtu en ræturnar
leita niður á við.
Fyrrgreindir vísindamenn hafa
undanfarið verið að skoða þessi auxin
og hvernig þau fara að því að beina
vextinum í ákveðna átt. Rannsóknin
hefur meðal annars beinst að því
að kanna áhrif efnisins Naptalan,
Napthylphphthalic acid, á getu auxin
til að stjórna vextinum. NPA hefur
verið notað sem illgresiseitur bæði
í löndum Evrópusambandsins og í
Bandaríkjum Norður-Ameríku fyrir
tvíkímblöðunga.
Dr. Ulrich Hammes, sem er í
forsvari fyrir rannsóknarinnar, segir
að NPA geti verulega dregið úr vexti
plantna með því að hamla virkni
auxina og að þannig megi nota það til
að draga úr vexti illgresis sé það rétt
notað. Hammes segir að rannsóknir
af þessu tagi séu rétt skref í áttina
að betri notkun á varnarefnum og
aukinni landnýtingu í landbúnaði
og öruggari matvælaframleiðslu.
/VH
Rannsóknir í grasafræði:
Hvernig vita plöntur hvað snýr upp og niður?
Vexti plantna er stjórnað af hormón sem kallast auxin. Hormónin stjórna efnabreytingum í plöntum og það eru þær
sem stjórna því að blöðin vaxa í áttina að birtu en ræturnar leita niður á við.
Ljóðasafn Hjálmars Freysteinssonar:
Þar sem Frelsarinn ber
út Moggann!
Í maí næstkomandi verður gefið
út úrval ljóða og lausavísna eftir
Hjálmar Freysteinsson. Hann
fæddist 18. maí 1943 á Vagnbrekku
í Mývatnssveit og lést 6. febrúar
2020 og starfaði sem heimilislækn-
ir, lengst af á Akureyri.
Hjálmar var landsþekktur fyrir
snjallar vísur. Hann var allra manna
fundvísastur á þær hliðar á málum
sem vöktu kátínu, gat alltaf séð það
spaugilega, aldrei rætinn eða klúr,
bara skemmtilegur.
Það er Bókaútgáfan Hólar sem
gefa mun bókina út, en Ragnar
Ingi Aðalsteinsson og Höskuldur
Þráinsson munu búa hana til prentun-
ar. Í bókinni, sem áætlað er að verði
um 200 blaðsíður, verður Tabula
Memorialis og þar verða nöfn þeirra
sem vilja votta lækninum og hag-
yrðingnum, Hjálmari Freysteinssyni,
virðingu sína, skráð (nema viðkom-
andi kjósi ekki nafnbirtingu), en for-
kaupsverð hennar verður kr. 6.980-
(innifalið er bæði sendingargjald
og virðisaukaskattur). Áhugasamir
kaupendur eru beðnir að senda
nafn sitt, heimilisfang og kennitölu
á netfangið holar@holabok.is (eða
hringja í síma 692-8508 eftir klukk-
an 16 á daginn).
Hér á eftir eru nokkrar af vísum
Hjálmars:

Jarðrask

Hótel gera okkur harla rík
háum skila arði,
en ekki vildi ég vera lík
í Víkurkirkjugarði.
Harður vetur

Ofan gefur snjó á snjó
snasir allar frjósa.
Eins mig fýsir alltaf þó
aftur að fara að kjósa.

Nú er í tísku að segja „á Mývatni“
í staðinn fyrir í Mývatnssveit. Það
fór örlítið í taugarnar á Hjálmari og
þegar Morgunblaðið auglýsti starf
blaðbera „á Mývatni“sá hann strax
að aðeins einn kæmi til greina. Um
það orti hann:
Mývatn löngum mesti
merkisstaður var
Jesú bróðir besti
ber út Moggann þar!
Hjálmar Freysteinsson.
Heysjúkdómar virðast hafa fylgt
landbúnaði á Íslandi allt frá
landnámi. Í öðru og þriðja tölublaði
Læknablaðsins á þessu ári má finna
afar fróðlegar greinar um þessa
sjúkdóma og heyöflun í gegnum
tíðina.
Fyrri greinin heitir „Um
heysjúkdóma á Íslandi“. Undirtitill
er „Heyöflun og eldri heimildir um
heysjúkdóma“. Höfundar eru Davíð
Gíslason, Tryggvi Ásmundsson
og Einar Gunnar Pétursson. Davíð
er sérfræðingur í lyflækningum og
ofnæmissjúkdómum og yfirlæknir
á Landspítalanum í Fossvogi. Hann
starfar einnig sem klínískur dósent
við læknadeild Háskóla Íslands. Einar
er rannsóknarprófessor emeritus
við Stofnun Árna Magnússonar
í íslenskum fræðum og Tryggva
Ásmundsson, læknir emeritus.
Seinni greinin heitir
„Heysjúkdómar á Íslandi“. Undirtitill
er II. Sjúkdómavaldar í heyi og
rannsóknir á Íslandi. Höfundar eru
Davíð Gíslason, Tryggvi Ásmundsson
og Þórarinn Gíslason.
Benda höfundar á að aðstæður til
heyöflunar hafi verið betri á fyrstu
öldum eftir landnám en seinna varð,
þegar veðurfar kólnaði og landgæði
versnuðu.
Langur aðdragandi
Davíð segir í erindi til Bændablaðsins
að aðdragandi að samningu þessara
greina sé orðinn langur.
„Það var haustið 1978 að
Örn Elíasson lungnalæknir var
aðstoðarlæknir á Vífilsstöðum og
ræddum við þá um það hversu
heysjúkdómar væru algengir á Íslandi.
Ég benti honum á að Jón Steingrímsson
eldklerkur hefði verið illa haldinn af
astma meðan hann bjó á Felli í Mýrdal
og að Þórbergur Þórðarson hefði haft
slæman áreynsluastma í æsku austur
í Suðursveit. Það væri fróðlegt að
vita hvort ekki fyndust einhverjar
gamlar heimildir um heysjúkdóma.
Örn brást skjótt við og með aðstoð
kunnáttumanna á Landsbókasafninu
og Orðabók háskólans fann hann mjög
áhugaverðar heimildir, sem hann birti
í Læknablaðinu og einnig á erlendum
vettvangi.
Ég hef oftar en einu sinni heyrt
erindi á erlendum læknaráðstefnum
þar sem þess var getið að Sveinn
Pálsson hafi löngu fyrir daga
Campells (skrifaði um heysjúkdóma
1932) skrifað um heysjúkdóma, og
var þar vitnað í skrif Arnar. Í fyrri
grein okkar um heysjúkdóma drögum
við fram miklu eldri heimildir um
heysjúkdóma en í greinum Arnar, og
nýtum þar þekkingu Einars Gunnars
Péturssonar, sem er doktor og
prófessor í miðaldafræðum. Einnig
leituðum við í Heilbrigðisskýrslur,
sem geyma margskonar fróðleik um
heilsufar og ástand þjóðarinnar.“
Fyrri hluti fyrri greinarinnar fjallar
um heyöflun og geymslu á heyi yfir
vetrartímann, en seinni hlutinn um
eldri heimildir um heysjúkdóma. Í
greininni segir að líklega hafi heyöflun
á Íslandi farið fram með svipuðum
hætti alveg frá landnámsöld og fram
á 20. öldina. Tíðarfari til heyskapar
hefur alla tíð getað brugðið til beggja
vona og bændur hafa verið misjafnlega
atorkusamir við heyskapinn. Strax
fyrir landnám er þess getið að Flóki
Vilgerðarson gleymdi að afla heyja
vestur í Vatnsfirði og fékk svo á sig
harðan vetur svo allur kvikfénaður
hans drapst.
Fyrstu heimildir um heysjúkdóma
eru frá því snemma á 17. öld
Fyrstu heimildir sem greinahöfundar
fundu og vísa til heysjúkdóma er í
óprentaðri lækningabók séra Odds
Oddssonar á Reynivöllum í Kjós,
sem talin er skrifuð snemma á 17.
öld og varðveitt er í handriti. Þar
kemur fyrir orðið heysótt næst á eftir
orðinu lungnasótt. Í lækningabók sem
Hannes Gunnlaugsson skrifaði um
1670 stendur:
„Við hriðjum, heysótt, berl(ings)
hósta, brjósterf(iði), voghræki
og stuttum andadrætti, tak
brennisteinsblómstur, anis, sykur,
gjör þar af smákringlur og iðka
kvölds og morgna.“
Næsta víst er að fleiri dæmi um
orðið finnist í lækningabókum í
handritum frá síðari öldum.
Á síðasta hluta 17. aldar, eða
frá 1681 til dauðadags 1695, vann
maður að nafni Guðmundur Ólafsson
að orðabók fyrir Svía sem varðveitt
er í handriti. Þar er dæmi um orðið
heysótt og þýtt sem „morbus“.
Orðið heysótt kemur einnig fyrir í
kvæðinu Einbúavísur eftir Benedikt
Jónsson í Bjarnanesi (um 1664-1744)
og er 21. erindi svohljóðandi:
Kýrnar bind á klafann eg,
klára fjós og brynni,
læt í meisa, mjólka, géf,
mæddur af heysóttinni.
Setningin „mæddur af heysóttinni“
kemur auk þess fyrir í orðabókum
frá svipuðum tíma. Þannig var
eftirfarandi skrifað í orðabók um
1730-40:
„Heysótt kallast einnig slæmska
með lystarleysi, sem þeir fá stundum,
sem á vetrum leysa saman þjappað
hey í heygarði með heynál eða
heykrók.“
Í lok 18. aldar skrifar Jón
Pétursson furðu greinargóða lýsingu
á heysjúkdómum og segir þar: „Því
verður ekki neitað að heysótt illa
um hirt, eða lengi forsómuð, verður
margra manna bani hér á landi.“ Jón
Finsen getur þess í doktorsritgerð
sinni 1874 að einkenni heysjúkdóma
séu annars eðlis en frjónæmi (hay
fever), sem þá hafði nýlega verið
skilgreint.
Árið 1870 skrifar landlæknir
leiðbeiningar fyrir bændur um það
hvernig draga megi úr hættu af
heysjúkdómum með því að binda
þunnan klút fyrir andlitið þegar hey
er leyst úr stæðum.
Í skýrslum héraðslækna, sem
ná frá árinu 1891, er varla minnst
á heysjúkdóma fyrr en 1935 en
eftir það er þeirra alloft getið og
einstaka læknar gefa þeim töluvert
pláss í skýrslum sínum og hvetja
til þess að þeir séu rannsakaðir.
Í skrifum sem sagt er frá í þessari
grein er ekki minnst á einkenni IgE-
miðlaðs ofnæmis í nefi og augum,
sem þó voru algengustu einkennin
tengd vinnu í heyryki þegar þessir
sjúkdómar voru rannsakaðir á
árunum eftir 1980.
Rannsóknir á heyi og
heysjúkdómum
Seinni greinin fjallar um rann-
sóknir á heyi og heysjúkdómum
frá því landlæknir, Ólafur Ólafsson,
myndaði rannsóknarhóp í þessu
augnamiði árið 1980 að beiðni
Stéttarsambands bænda. Allmargar
greinar hafa birst um þessar rann-
sóknir og skyldar rannsóknir, og
hafa þær birst í ýmsum tímaritum,
íslenskum og erlendum, og því
eru það afar fáir sem hafa nokkra
heildaryfirsýn yfir það sem gert var
á vegum hópsins.
Davíð segir að greinin sé skrifuð
til að draga saman á einn stað helstu
niðurstöður þessara rannsókna, og
má líta á hana sem beint framhald
af fyrri greininni. Með því er lokið
því verki sem hófst að frumkvæði
Ólafs Ólafssonar fyrir 40 árum, eða
kannski enn frekar með skrifum
Sveins Pálssonar fyrir 230 árum.
Þá segir Davíð:
„Nú hafa orðið gagngerar
breytingar á búskaparháttum varð-
andi heyöflun og geymslu á heyi og
vafalítið eru þeir sjúkdómar sem við
fjöllum um orðnir miklu sjaldgæfari
en áður var. Þannig voru þessar
rannsóknir framkvæmdar á síðustu
stundu og báðar greinarnar orðn-
ar að sagfræði. Eigi að síður mun
þekkingin sem safnað var nýtast í
framtíðinni.“
Greinarnar í Læknablaðinu eru
mjög fróðlegar og prýddar göml-
um myndum sem varðveittar eru í
Ljósmyndasafni Reykjavíkur. /HKr.
Heysjúkdómar á Íslandi
– Afar fróðlegar greinar í Læknablaðinu
Einar Sigvaldi Sigurjónsson, bóndi í Firði á Seyðisfirði, að slá sín tún. Eyjólfur
Jónsson tók myndina um 1940. Mynd / Ljósmyndasafn Reykjavíkur
BÆKUR BLÖÐ& MENNING