Morgunblaðið - 22.06.2021, Blaðsíða 14

BAKSVIÐ
Stefán Gunnar Sveinsson
sgs@mbl.is
Þ
ess er minnst í dag að 80 ár
eru frá Rauðskeggi, innrás
Þjóðverja í Sovétríkin, en
hún markaði upphaf
stærstu og grimmilegustu átaka
mannkynssögunnar. Um þrjár millj-
ónir hermanna tóku þátt í innrásinni,
og var barist allt frá Norður-Íshafi til
Svartahafs í suðri. Í Morgunblaðinu
24. júní 1941 sagði í aðalfrétt blaðsins
að „mestu orustur veraldarsögunnar
eru að hefjast“, og voru það orð að
sönnu, þar sem úrslit heimsstyrjald-
arinnar ultu að miklu leyti á niður-
stöðum þeirra.
Rætur innrásarinnar voru eink-
um hugmyndafræðilegar, en Adolf
Hitler, foringi nasista, hafði byggt
stjórnmálaferil sinn að miklu leyti á
andstöðu sinni við kommúnista og
meintum yfirburðum Þjóðverja yfir
slavnesku fólki. Griðasáttmáli Þýska-
lands og Sovétríkjanna í ágúst 1939
kom því mörgum að óvörum, þar sem
Hitler og Jósef Stalín, einræðisherra
Sovétríkjanna, höfðu fram að því elt
grátt silfur saman.
Þjóðverjar gátu í krafti griða-
sáttmálans sótt fram gegn Póllandi
og Vesturveldunum án þess að eiga á
hættu að fá innrás Sovétmanna í bak-
ið, auk þess sem Þjóðverjar gátu
keypt hráefni frá Sovétríkjunum til
að halda stríðsrekstri sínum áfram.
Sambúð ríkjanna tveggja varð
hins vegar erfiðari eftir því sem stríði
Þjóðverja við Breta vatt fram, og á
endanum taldi Hitler nauðsynlegt að
tryggja sér auðlindir Sovétríkjanna
og slá þannig nokkrar flugur í einu
höggi. Upphaflega átti innrásin að
hefjast í maí, en vegna vandræða-
gangs Öxulveldanna á Balkanskaga
neyddust Þjóðverjar til að fresta
henni um mánuð.
Rauðskeggur hefst
Innrásin hófst klukkan 3:15 að
nóttu til hinn 22. júní 1941 og sóttu þá
hersveitir Öxulveldanna fram á um
2.900 kílómetra löngu svæði. Þýski
herinn var með um 3.000 skriðdreka
og 2.500 flugvélar, og átti hann við of-
urefli að etja, þar sem Sovétmenn
höfðu yfir að ráða um tvöfalt fleiri
flugvélum og þrefalt fleiri skrið-
drekum. Tækjabúnaður þeirra var
hins vegar gamall, og þjálfun og
skipulag Þjóðverja bætti upp fyrir
mismuninn.
Þrátt fyrir að aukin spenna hefði
ríkt milli Þjóðverja og Sovétmanna
vikurnar fyrir styrjöldina, trúðu Stal-
ín og aðrir ráðamenn í Moskvu ekki
að Hitler myndi fyrirskipa innrás.
Framvarðarsveitir Rauða hersins
voru því nánast gripnar að óvörum.
Tókst Þjóðverjum að taka um hálfa
milljón hermanna til fanga á fyrstu
vikum innrásarinnar, en þeir van-
mátu þó þann fjölda sem flúði til aust-
urs og gat haldið baráttunni áfram.
Þá vanmátu Þjóðverjar einnig
þrautseigju Sovétmanna, en Hitler og
yfirstjórn þýska hersins töldu víst að
óvinsældir Sovétstjórnarinnar myndu
leiða til falls hennar innan örfárra
mánaða frá upphafi innrásar. Sov-
ésku hermennirnir lögðu hins vegar
allt í sölurnar fyrir föðurland sitt, og
beittu sviðinni jörð til þess að tefja
fyrir framrás Þjóðverja. Má þar með-
al annars nefna, að þeir sprengdu upp
alla lestarvagna, en sovéskir lestar-
teinar voru með aðra breidd sín á
milli en það sem tíðkaðist í Evrópu.
Þýskir lestarvagnar voru því ónot-
hæfir til birgða- og liðsflutninga að
víglínunni, nema nýir teinar væru
lagðir meðan sókn þeirra vatt fram.
Dýrmætur tími til spillis
Engu að síður náðu tangarsóknir
Þjóðverja miklum árangri, og í lok
júlí höfðu þeir sótt fram um 640 kíló-
metra, og voru hersveitir þeirra ein-
ungis um 320 kílómetra frá Moskvu.
Dýrmætur tími fór hins vegar í súg-
inn fyrir Þjóðverja, þar sem Hitler
krafðist þess að í stað þess að sótt
yrði áfram að Moskvuborg, yrði her-
sveitum í hersafnaðinum í miðjunni
beitt til að styrkja sóknirnar að ann-
ars vegar Leníngrad og hins vegar til
Kænugarðs.
Þegar aftur var hafist handa við
sóknina að Moskvu í október, var vet-
ur nánast genginn í garð, en það var
óvanalega snemma.
Framrás Þjóðverja var því
endanlega stöðvuð í byrjun desem-
ber, og fljótlega varð ljóst að í stað
leiftursóknar voru þeir nú fastir í
kviksyndi stórstyrjaldar, sem myndi
á endanum fella Þriðja ríkið sjálft.
Rauðskeggur, 22. júní 1941
Prípet-
mýrarnar
Moskva
LeníngradSVÍÞJÓÐ
FINNLAND
ÞÝSKALAND
R ÚM E N Í AJÚGÓSLAVÍA
L E T T L A N D
L I T H Á E N
EISTLAND
HVÍTA-RÚSSLAND
R Ú S S L A N D
Ú K R A Í N A
Varsjá
Vilníus
Kænugarður
Ódessa
Sevastópol
Mílur
Kílómetrar
Hersafnaður ímiðju
Austur til
Smolensk og
síðan til Moskvu
Hersafnaður í suðri
Úkraína,
Kænugarður
og Ódessa
Eystrasalt
Svartahaf
Hersafnaður í norðri
Eystrasaltsríkin
og Leníngrad
Meginsóknir Þjóðverja
Umkringd herlið Rússa
Víglínan 1. sept. 1941
U N G V E R J A L A N D
P Ó L L A N D
AUSTUR-
PRÚSSLAND
„Mestu orustur
veraldarsögunnar“
14
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 22. JÚNÍ 2021
Hægt er að lýsa skoðun á ritstjórnargreinum Morgunblaðsins á http://www.mbl.is/mogginn/leidarar/
Nokkurtímamótkunna að
hafa orðið í Sví-
þjóð þegar ríkis-
stjórn landsins
laut óvænt van-
trausti í atkvæðagreiðslu í
þinginu. Stjórn landsins hefur
löngum verið í föstum skorð-
um og hafa Sósíaldemókratar
oftast leitt landið með örstutt-
um hléum þegar bandalagið
hægra megin við þá hefur
komist að um skammt skeið.
Kratarnir hafa stundum
þurft að styðjast við einn eða
fleiri flokka vinstra megin við
sig. Nú eru þar Græningjar,
sem eru með í ríkisstjórn, og
Vinstriflokkurinn, sem liggur
nærri pólitískt, en er utan
borðs þótt hann verji þá van-
trausti. Fylgið hefur verið að
rjátlast af Sósíaldemókrötum
síðustu árin eftir stöðug-
leikaskeið og munar orðið
miklu fylgislega frá blóma-
tíma þeirra, þegar þeir voru
gjarnan í meirihluta eða með
meirihlutastöðu.
Í seinustu kosningum í
september 2018 töpuðu kratar
enn, nú 2,8% og fengu aðeins
28,4% atkvæðanna. Þarf að
fara rúmlega öld aftur til að
finna svo lágt fylgi. En Sósíal-
demókratar eru þó enn
stærsti flokkur Svíþjóðar því
að Svíþjóðardemókratar hafa
tekið fylgi víða, en ekki síst
frá hefðbundna hægriflokkn-
um (Moderatar), sem fékk
tæp 20%. Svíþjóðardemókrat-
ar eru þriðji stærsti flokkur
landsins með 17,6% fylgi. Í
kosningunum 2018 vann sá
flokkur enn á og bætti við sig
4,7 prósentustigum. Kratar
misstu þá enn fylgi (2,8%) og
Moderatar misstu 3,5% pró-
sentustig.
Alllengi reyndu „borgara-
flokkar“ í Noregi og í Dan-
mörku að umgangast flokka á
borð við Svíþjóðardemókrata
sem „skítugan flokk“ sem
enginn mætti eiga samvinnu
við varðandi þátttöku eða
stuðning við ríkisstjórn. Þetta
viðhorf hefur haldið sænskum
krötum í ríkisstjórn lengi
þrátt fyrir síminnkandi fylgi.
Norski hægri flokkurinn
sneri af þessari útilokunarleið
fyrir allnokkru (Fremskrids-
parti) og hefur það veikt póli-
tíska einokunarstöðu norska
Verkamannaflokksins. Það
sama gerðist einnig í Dan-
mörku. Dansk Folkeparti
hafði fengið rúm 21% í þing-
kosningum 2015 og varð í
framhaldinu stuðningsflokkur
borgaralegrar ríkisstjórnar.
Það reyndist eitraður biti
fyrir flokkinn og í næstu
kosningum hrundi af honum
fylgið og fór niður
í tæp 9 prósent!
Þeir sem fylgj-
ast vel með
sænskum stjórn-
málum velta fyrir
sér, hvað muni
gerast í september geti Stef-
an Löfven forsætisráðherra
ekki komið sér undan kosn-
ingum þá. Forsætisráð-
herrann sagði í sænskum fjöl-
miðlum í gær að hann þyrfti
fáeina daga til að hugsa sitt
ráð. Hann tók þó fram, að
hann hefði ævinlega gert það
sem hann teldi Svíþjóð fyrir
bestu. Sjálfsagt gætu allir
forsætisráðherrar Svía fyrr
og síðar tekið með sæmilegri
samvisku undir þá yfirlýs-
ingu, svo að ekki er víst að
viðbótin hafi sagt lands-
mönnum mikla sögu.
Ýmsar kenningar eru nú
uppi, eins og verða vill. Ekki
er ólíklegt talið að sigurganga
Svíþjóðardemókrata kynni að
halda áfram í næstu kosn-
ingum, en meiri spurning
væri um framhaldið. Fengi
„hægrabandalagið“ styrk
eftir kosningar til að mynda
stjórn, með eða fyrir atbeina
Svíþjóðardemókrata, mætti
ætla að flokkurinn sá myndi, í
samræmi við fyrrnefnd dæmi
frá Noregi og Danmörku,
missa pólitísk skilríki sín um
hreinlífi, eftir að hafa verið
kallaður til pólitískrar
ábyrgðar. Og þar með gæti
það gerst að hluti langreiðra
atkvæða myndi sitja heima
næst eða halda annað.
En þeir eru einnig til í hópi
fróðleiksmanna sem benda á
að vera megi að forystu krata
gæti tekist að vekja ótta með
kjósendum um alvarlega og
fyrirsjánlega stjórnmálalega
hættu. Sem sagt þá, að Sví-
þjóðardemókratar væru nú
fyrst orðnir að því afli sem
gæti þýtt að þeir myndu sitja
við enda borðsins í ríkis-
stjórnarherberginu að kosn-
ingum loknum. Myndi flokk-
urinn enn bæta við sig um 5
prósentustigum þá væri hann
þar með orðinn stærsti flokk-
ur stjórnarandstöðunnar. Þá
gætu kratar einir komið í veg
fyrir að allt færi á „versta
veg“ í sænska „fyrirmyndar-
ríkinu“. En aðrir svara því til
á móti að Svíar séu fyrir
löngu komnir úr verðlauna-
sæti sem „fyrirmyndarríki“.
Umdeildar og jafnvel yfir-
gengilegar ákvarðanir um
viðbrögð við kórónuveirunni
og dánartölur sem bera því
dómgreindarleysi ófagurt
vitni og svo sívaxandi öng-
þveiti í innflytjendamálum
sem reynt sé að þegja í hel
séu þar hvað efst á blaði.
Það virðast óneit-
anlega vera spenn-
andi tímar fram
undan í Svíaríki}
Áhugaverð tíð í Svíþjóð
Á
leiðtogafundi Atlantshafs-
bandalagsins í síðustu viku kom
glögglega fram mikilvægi hinnar
pólitísku hliðar á samstarfi aðildar-
ríkjanna. Það snýst ekki aðeins um
hernaðargetu eða varnarviðbúnað. Á fundinum
var lögð sérstök áhersla á þýðingu pólitískrar
umræðu og samstarfs við undirbúning ákvarð-
ana, m.a. til að takast á við nýjar áskoranir í ör-
yggis- og varnarmálum. Ný aðgerðaáætlun í
loftslagsmálum var samþykkt á fundinum sem
og ný netöryggisstefna.
Hernaðarlegi þáttur samstarfsins er vissulega
þýðingarmikill en eftir fall Berlínarmúrsins fyrir
30 árum og með fjölgun aðildarríkjanna í kjölfar-
ið hefur hin pólitíska hlið samstarfsins fengið
aukið vægi. Ný lýðræðisríki urðu til á rústum
kommúnismans og skipuðu sér í flokk með ríkj-
um Atlantshafsbandalagsins þar sem grunngildi
stofnsáttmálans frá 1949 voru og eru enn í fullu gildi; þ.e.
friður, varðveisla frelsis og menningar, lýðræðislegir stjórn-
arhættir, einstaklingsfrelsi, lög og réttur.
Samkvæmt Norður-Atlantshafssamningnum lýtur varn-
arsamstarfið að því að verja og varðveita grunngildi sátt-
málans en einnig önnur mikilvæg verðmæti líkt og menn-
ingarlegt, viðskiptalegt og efnahagslegt samstarf ríkjanna.
Eins og heiti samningsins felur í sér er markmiðið að
tryggja öryggi samgönguleiða og hvers kyns samskipta á
milli aðildarríkjanna í Norður-Ameríku annars vegar og í
Evrópu hins vegar.
Fyrir gömul og ný aðildarríki skiptir miklu máli sú sam-
eiginlega skuldbinding í samstarfinu að árás á
eitt þeirra jafngildi árás á þau öll. Þýðingarmest
fyrir þá skuldbindingu er sú staðreynd, sem var
undirstrikuð í yfirlýsingu leiðtogafundarins, að
Bandaríkin eru aðilar að henni.
Andstæðingum Atlantshafsbandalagsins
virðist á stundum yfirsjást að pólitískur kjarni
samstarfsins er forsenda varnarviðbúnaðarins.
Þeir vilja einblína á hernaðarlega samstarfið.
Á tímum „kalda stríðsins“ lögðu þeir að jöfnu
hernaðarumsvif Atlantshafsbandalagsins ann-
ars vegar og Varsjárbandalagsins hins vegar.
Þeir gerðu ekki greinarmun á yfirgangi Sovét-
ríkjanna gagnvart ríkjum Austur-Evrópu og
vörnum vestrænna ríkja gagnvart þeirri ógn.
Varsjárbandalagið laut að því að halda ófrjáls-
um þjóðum undir járnhæl Sovétríkjanna á
meðan Atlantshafsbandalagið veitti aðildar-
ríkjum sínum skjól til að þróast og eflast.
Jafnréttismál voru meðal þeirra nýju pólitísku áherslu-
mála sem rædd voru á leiðtogafundinum í síðustu viku.
Það eru nýjar og mikilsverðar áherslur í varnarsamstarfi
aðildarríkjanna. Í yfirlýsingu fundarins segir að virk þátt-
taka kvenna sé undirstöðuatriði í öryggis- og varnar-
málum. Gæta beri jafnræðissjónarmiða við ákvörðunar-
töku og framkvæmd verkefna á vegum bandalagsins. Það
er mikil framför, bæði fyrir bandalagið og fyrir jafnréttis-
málin.
Áslaug Arna
Sigurbjörns-
dóttir
Pistill
Pólitískt bandalag lýðræðisríkja
Höfundur er dómsmálaráðherra.
aslaugs@althingi.is
STOFNAÐ 1913
Útgáfufélag: Árvakur hf., Reykjavík.
Ritstjóri:
Davíð Oddsson
Aðstoðarritstjóri:
Karl Blöndal
Ritstjóri og framkvæmdastjóri:
Haraldur Johannessen