Saga - 2013, Side 12

leið sem oftast varð fyrir valinu voru hreinsanir í stjórnkerfinu frem-
ur en réttarhöld eða sannleiksnefndir.3 Mestu máli skipti að gera
skýran greinarmun á „gamla“ og „nýja“ tímanum. Þegar Eystra -
saltsþjóðirnar endurheimtu sjálfstæði var t.d. lagður grunnur að
„upprunagoðsögn“ sem reist var á sögulegri baráttu gegn hernámi
Sovétmanna á tímabilinu 1940–1941 og aftur 1944–1991. Markmiðið
var að segja skilið við arfleifð Sovétríkjanna og tengjast vestrænum
stofnunum með því að ganga í Evrópusambandið og NATO. Hér
var ekkert rými fyrir aðra og dekkri þætti í sögu þessara þjóða á
árunum milli stríða eða í síðari heimsstyrjöld. Samvinna við nasista
var útskýrð með því að hún hafi verið liður í að binda enda á ógnar -
stjórn Sovétmanna og hernám þeirra. Auðvelt var að kasta rýrð á
sýndarréttarhöld Sovétmanna yfir stríðsglæpamönnum á kalda-
stríðstímanum. En þar sem helförin var þegar á níunda áratug 20.
aldar orðin miðlæg í sögutúlkunum á síðari heimsstyrjöld og nas-
ismanum var ekki unnt að komast hjá „fortíðarvanda“ eins og þátt-
töku Eista, Letta og Litháa í útrýmingarherferðinni gegn gyðingum.
Á þeim tíma voru stjórnvöld í vestrænum ríkjum að beita sér í mál-
um sem tengdust helförinni.4 Nefna má t.d. brottvísun bandaríska
ríkisborgarans Johns Demjanjuks til Ísraels og stríðsglæparéttar-
höldin yfir Paul Touvier og Maurice Papon í Frakklandi.5
valur ingimundarson10
Transitional Justice (Oxford: Oxford University Press 2000); Jon Elster, Closing the
Books: Transitional Justice in Historical Perspective (Cambridge: Cambridge Uni -
versity Press 2004); Retribution and Reparations in the Transition to Democracy. Ritstj.
Jon Elster (Cambridge: Cambridge University Press 2006); The Politics of Memory:
Transitional Justice in Democratizing Societies. Ritstj. Carmen González Enríquez,
Alexandra Barahona de Brito og Paloma Aguilar Fernandéz (Oxford: Oxford
Univer sity Press 2001).
3 Sjá Lavinia Stan, „The Vanishing Truth: Politics and Memory in Post-Com munist
Europe“, East European Quarterly 15:4 (2006), bls. 383–405.
4 Bandarískar stjórnarstofnanir á borð við U.S. Office of Special Investigations (OSI),
sem var deild innan bandaríska dómsmálaráðuneytisins og sérhæfði sig í að rann-
saka nasista, gerðu t.d. mikið til að vekja athygli á helförinni. Það sama má segja
um helfararsafnið (United States Holocaust Memorial Museum) í Washington,
D.C. Á tíunda áratugnum beittu t.d. bandarísk stjórnvöld svissneska banka þrýst -
ingi vegna gróða af svokölluðu nasistagulli í heimsstyrjöldinni síðari. Auk þess má
nefna viðleitni franskra stjórnvalda til að upplýsa glæpi tengda samvinnu Vichy-
stjórnarinnar við Þjóðverja með því að halda réttarhöld yfir stríðsglæpamönnum.
5 Sjá t.d. The Papon Affair: Memory and Justice on Trial. Ritstj. Richard J. Golsan
(New York: Routledge 2000); Yoram Sheftel, The Demjanjuk Affair: The Rise and
Fall of a Show-Trial [endurskoðuð útgáfa] (London: Victor Gollancz 1994).
Saga vor 2013 NOTA_Saga haust 2004 - NOTA 8.5.2013 12:22 Page 10