Saga - 2013, Side 138

sonar á hlutverki fornleifafræðinnar22 en einnig til glænýrra sjón-
varpsþátta sem RÚV sýnir nú árið 2013. Sjónvarpsþættirnir bera
heitið Ferðalok og hverfast um þessa klassísku spurningu: Eru Íslend-
ingasögurnar sannar? Handrit þáttanna er unnið af fornleifafræðingi
og á auglýsingaplakati um þá kemur fram að kanna eigi heimilda-
gildi Íslendingasagnanna. Í kynningarmyndbandi fyrir þættina er
réttilega bent á að engin þjóð sé án sögu,23 en síðan er því staðfast-
lega haldið fram að fornleifarnar hafi oft og iðulega rennt stoðum
undir það sem stendur í Íslendingasögunum og ýjað að því að þær
lýsi gullöldinni í sögu Íslendinga. Þættirnir eru afskaplega gott
dæmi um það hvernig hinni afbyggðu sögu um Íslendinga sem af -
kom endur víkinga er sífellt haldið við.
En gæti hugsast að slík vinnubrögð hafi einmitt eyðilagt fyrir
fornleifafræðinni sem sjálfstæðri fræðigrein? Að fornleifafræðingar
líti sjálfir svo á að hlutverk þeirra sé annaðhvort að finna týnd púsl
úr þjóðarsögunni eða að sannreyna hana með rannsóknum — í
anda aðferða fornfræðinga á þarsíðustu öld, sem unnu við það að
sanna tilvist ýmissa persóna og viðburða úr Íslendingasögunum
með tengingu við fornminjar hvers konar? Meðal textafræðilegra
sagnfræðinga, fílólóga, er alltént löngu búið að afskrifa Íslendinga-
sögurnar sem heimildir um sögutíma sinn. Trú á fornsögur og
hetjur kom síðast fram hjá mönnum eins og Jóni Aðils og Jónasi frá
Hriflu á tímum sjálfstæðisbaráttunnar — auk einstaka fornleifa-
fræðinga á öllum tímum. Þetta byrjaði raunar þegar Sigurður Nor -
dal sýndi fram á það um 1940 að Hrafnkels saga væri að mestu
skáldskapur. Í Íslendingasögu sinni frá 1956 efast Jón Jóhannesson
meira að segja um heimildagildi yngri gerða Landnámu og segir að
efni úr fornsögunum hafi slæðst þar inn og hafi „ekkert sjálfstætt
heimildagildi“.24 Jón var fyrst og fremst textafræðingur og svo
strangur í heimildarýni sinni að hann hafnaði öllu sem ekki hafði
steinunn kristjánsdóttir136
22 Adolf Friðriksson, „Sannfræði íslenskra fornleifa“; Adolf Friðriksson, „Tveir
hjartans vinir. Fornleifafræði og textar“.
23 Sjá t.d. Pierre Nora, „Between Memory and History: Les Lieux de Mémoire.“
Representations 26 (1989), bls. 7–24; Michael Rowlands, „The Role of Memory
in the Transmission of Culture“, World Archaeology 25:2 (1993), bls. 141–51;
John Urry, „How Societies Remember the Past.“ Theorising Museums (Oxford:
Oxford University Press 1996), bls. 45–68.
24 Jón Jóhannesson, Íslendinga saga (Reykjavík: Almenna bókafélagið 1956), bls.
24.
Saga vor 2013 NOTA_Saga haust 2004 - NOTA 8.5.2013 12:23 Page 136