Saga - 2018, Qupperneq 19

hafði takmarkaða útbreiðslu, sáralitla utan Íslands. Eftirlit með að
velsæmis væri gætt í því sem prentað var á Íslandi var fremur hjá
prentsmiðjueigendum en yfirvöldum. Völd prentsmiðjueigenda
voru því mikil, en til ársins 1886 voru það þó yfirvöld sem réðu því
hverjir fengju að reka prentsmiðjur.4 Því má segja að stýring yfir-
valda hafi verið óbein, þ.e.a.s. einstaklingar sem líklegir voru til
andófs gegn yfirvöldum fengu tæplega leyfi til prentsmiðjureksturs.
Hvað felst í ritskoðun?
Íslenska hugtakið ritskoðun vísar til rit- og prentmáls og er það í
samræmi við veruleika íslenskrar fjölmiðlunar á 19. öld. Á ensku er
censorship samsvarandi hugtak. Danska hugtakið er nær samhljóða
því enska (d. censur) og raunar virðist það hafa verið notað hér um
tíma áður en hugtakið ritskoðun kom fram. Í stuttu máli merkir
ritskoðun að stjórnvöld (veraldleg eða trúarleg) beita valdi sínu til
að leggja hömlur á tjáningarfrelsi einstaklinga eða hópa. Í ritskoðun
felst einkum að koma í veg fyrir birtingu efnis, þyki stjórnvöldum
það af einhverjum ástæðum skaða ríkjandi viðhorf eða stjórnarfar.5
Ólíkar forsendur kunna að liggja að baki og verða hér nefndar þær
helstu.
1. Velsæmi: Þegar stjórnvald beitir ritskoðun til verndar almennu
velsæmi beinist það jafnan að því að fyrirbyggja birtingu efnis
sem talið er brjóta gegn velsæmi. Hvað í því felst er hins vegar
ekki alltaf skýrt. Í orði kveðnu er þessháttar ritskoðun beitt til að
vernda gott siðferði fyrir því sem álitið er andfélagsleg tjáning
eða viðhorf, t.d. klám eða birting grófs ofbeldis.
2. Stjórnmál: Slíkri ritskoðun er beitt af stjórnvöldum til að hindra
birtingu upplýsinga eða skoðana sem stjórnvöld álíta að skaði
þau sjálf (slík ritskoðun er algeng í einræðisríkjum, bæði fyrr á
tímum og í samtíma). Þar getur verið um að ræða ritskoðun
blaðagreina sem gagnrýna stjórnvöld, skopmynda af valds-
mönnum eða leikrita sem innihalda gagnrýni á ríkjandi stjórn-
völd eða stjórnarfar.
álitamál — sagan og samtíminn 17
4 Ingi Rúnar Eðvarðsson, Prent eflir mennt. Saga bókagerðar frá upphafi til síðari hluta
20. aldar. Safn til Iðnsögu Íslendinga VIII (Reykjavík: Hið íslenska bókmennta-
félag 1994), bls. 48.
5 Hörður Einarsson, Tjáningarfrelsi og fjölmiðlar (Reykjavík: Reykjaprent 1997), bls.
42.
Saga vor 2018.qxp_Saga haust 2004 - NOTA 30.4.2018 12:11 Page 17