Saga - 2018, Síða 148

hreppsbúa, t.d. hvaða húsbúnað og fatnað fólkið átti og hvernig
húsakynnum þess var háttað. Þessar heimildir eru færðar og upp -
lýsingarnar listaðar upp í umboði sýslumanns sem löggildir bæk-
urnar og á að sjá um að þær séu reglulega og rétt færðar. Verður því
að telja þær nokkuð trausta heimild. Hægt er að nota heimildirnar
til saman burðar milli hreppa og sýslna. Og skjölin eru grunnur
undir þær upplýsingar um ástand mála á Íslandi sem sýslumenn
sendu amt mönnum og þeir síðan rentukammeri eða kansellíi. Þegar
heim ild irnar eru notaðar til rannsókna verður þó að hafa í huga að
þær segja lítið um líf fólks frá degi til dags. Þær varpa ljósi á upp-
byggingu og rekstur samfélagsins og í þeim eru margar tölulegar
upplýsingar, en lesa verður milli línanna til að geta gert sér grein
fyrir líðan hvers einstaklings og hver hagur hans var í raun.
Samantekt
Hreppar eru taldir nánast jafngamlir Íslandsbyggð og eiga rætur að
rekja til sameiginlegrar hagsmunavörslu og fátækraframfærslu eins
og fram kemur í Jónsbók. Hreppstjórar voru óháðir stjórnkerfi kon-
ungs framan af, en með vaxandi stjórnsýslustörfum hreppstjóra fóru
sýslumenn að hafa afskipti af þeim og frá sautjándu og átjándu öld
eru margar samþykktir gerðar þar að lútandi. Elsta skrá um emb-
ættisskyldur hreppstjóra er sennilega frá lokum sextándu aldar en
hún hafði ekki reglugerðargildi. Fyrstu fyrirmælin sem taka á verk-
efnum þeirra eftir Jónsbók eru frá árinu 1809 og kallast „hrepp -
stjórainstrúx“, eða erindisbréf fyrir hreppstjóra. Þar er að finna ítar-
legt yfirlit yfir verkefni og skyldur hreppstjóra, sem forsvars manna
fátækraframfærslunnar ásamt prestum, og verða þeir með reglu-
gerðinni ríkisstarfsmenn. Á nítjándu öld vildu menn efla sjálfstæði
héraða á ný og náðist það fram með tilskipun um sveitar stjórnarmál
frá 1872 sem tók gildi 1875. Með þessari tilskipun eru störf hrepp-
stjóra aðgreind frá störfum sveitarstjórna, þar sem odd viti var í
fyrir svari, og sett var sérstök reglugerð um störf hreppstjóra árið
1880. Urðu hreppstjórar þá umboðsmenn sýslumanna, bæði gagn-
vart hreppsnefndinni og almenningi. Í reglugerðinni eru útlist uð
verk efni hreppstjóra sem fulltrúa sýslumanna og skýrt tekið fram
hvaða skjöl þeir skuli færa vegna þessara verkefna. Má þar nefna
hreppaskilabækur, úttektarbækur og uppboðsbækur. Sérstök lög
um hreppstjóra voru fyrst sett árið 1965 en nú er aðeins einn starf-
andi hreppstjóri eftir á landinu.
kristjana kristinsdóttir146
Saga vor 2018.qxp_Saga haust 2004 - NOTA 30.4.2018 12:12 Page 146