Saga - 2018, Page 239

lega fyrir sjónir að stéttarhugtakinu skuli ekki vera gerð sérstök skil í bókinni
og því jafnframt beitt á viðfangsefnið. Stétt er ekki aðeins gagnlegt hugtak
til fræðilegrar greiningar á félagslegu hlutskipti manna og valdaskipan í
samfélaginu; stéttir voru lifandi hugtök í samtímaumræðu nítjándu aldar,
notuð til samsömunar og aðgreiningar og til að henda reiður á félagslegum
tengslum fólks. Þessi fræðilega nálgun höfundar skilst þó betur í ljósi þess
að hann styðst við kenningar — eða ættum við kannski að segja hugmyndir
— sóttar til Michels Foucault og annarra hugsuða um valdaafstæður, vald sem
síkvikt samband milli tveggja eða fleiri aðila. Hér er ekki spurt um hvað vald
sé né heldur um rætur þess heldur iðkun valds og viðbrögð við því.
Enn eitt grundvallarhugtak er atbeini, sem er frekar óhrjálegt orð eitt sér
en vísar til þeirrar fræðilegu grundvallarafstöðu að sögulegar breytingar
verða til fyrir atbeina fólks, vilja þess og ætlun, en ekki aðeins vegna óper-
sónulegra formgerða eða aðstæðna. Vilhelm fellur ekki í þá gryfju að telja
atbeina og formgerð andstæður sem útiloki hvor aðra heldur séu gagn kvæm
tengsl þar á milli. Atbeini skiptir höfuðmáli að áliti Vilhelms og í samræmi við
þá afstöðu gerir hann mikið úr svigrúmi vinnufólks og lausafólks til að hafa
áhrif á umhverfi sitt. Í stað þess að skoða vinnufólk og lausafólk sem valda-
lausa og óvirka þolendur harðneskjulegs bændaveldis, eins og tilhneiging
hefur verið til í íslenskri sagnfræði, telur hann þessar stéttir og aðra undirsáta
hafa haft allmikið svigrúm til að bregðast við valdi og andæfa á sinn hátt.
Þar erum við komin að síðasta og mikilvægasta hugtakinu í smiðju höf-
undar. Andóf er skilið sérstökum skilningi hjá höfundi, þ.e. sem undanbrögð
eða hegðun dulin yfirboðurum frekar en meðvituð ögrun eða andóf. Vil -
helm leggur sig í líma við að finna ólíkar birtingarmyndir andófs og í þeirri
leit lætur hann ekki staðar numið við hin sýnilegu atvik sem fela í sér
opinskáa eða meðvitaða ögrun heldur miklu fremur alls konar hversdags -
legt athæfi sem mætti túlka sem andóf og kemur fram t.d. í óhlýðni, leti,
þjófnaði og flótta úr vistum. Tvennt hef ég að athuga við andófshugtakið í
meðförum höfundar. Í fyrsta lagi er skilgreiningin afar víð og teygjanleg og
beiting hugtaksins mjög háð túlkun höfundar. Er það andóf að fara á flakk,
eiga barn utan hjónabands, stela sér til matar í sárri neyð eða fara að hokra
við lítil efni? Vilhelm aðhyllist hugmynd Finns Janning um tilvistarlegt
andóf, athæfi sem felur ekki í sér meðvitaða andstöðu heldur hegðun sem
gengur einhvern veginn á skjön við viðteknar reglur og venjur samfélagsins.
Með þessu móti er hugtakið orðið býsna útvatnað að mínu áliti. Í öðru lagi,
ef maður ætlar að alhæfa um hvernig „valdafstæðurnar“ virkuðu í hvers-
dagslífi og samfélaginu í heild nægir ekki að einblína á andófið eitt og sér
heldur þarf að skoða hina hlið peningsins: Hvernig virkaði valdið? Voru til-
fellin sem Vilhelm finnur í heimildum ef til vill undantekningar — og
einmitt þess vegna eru til heimildir um þau — frá annars árangursríku
stjórnskipulagi stigveldis, aga og undirgefni? Gögnin sem lögð eru fram
leyfa a.m.k. ekki miklar alhæfingar um hið gagnstæða. Andóf endaði gjarn -
ritdómar 237
Saga vor 2018.qxp_Saga haust 2004 - NOTA 30.4.2018 12:12 Page 237