Saga - 2018, Blaðsíða 243

væg gögn en notagildi þeirra takmarkast þó af því að staðsetning borkjarn-
anna er ekki sýnd á korti — lesendur geta dundað sér við að finna hana
sjálfir út frá staðsetningarhnitum sem eru gefin upp — né eru niður stöð -
urnar birtar í samhengi við þá umfangsmiklu kortlagningu fornleifa og
örnefna sem hefur verið gerð á þessu svæði, einkum af Bryndísi Zoëga og
Rúnu Tetzschner. Margt er síðan óljóst í þeirri aðferð sem Carter beitir til að
álykta út frá borkjörnunum, og framsetning niðurstaðna á yfirlitskortum
(myndir 31‒34) er villandi því þar eru margar forsendur gefnar en ekki rök-
studdar og punktar sýndir fyrir fjölmarga staði sem engin vettvangsvinna
var gerð á. Flokkun hennar á byggð í Skagafirði öllum, sem byggist að
mestu leyti á ritheimildum (myndir 56‒57, 59, 61‒63), er álíka annmörkum
háð, því ekki er rökstutt hvernig gögnin styðja framsetninguna. Sú mynd
sem dregin er upp af íslenskri byggðasögu er öll fremur óljós og er ekki
rædd í samhengi við aðrar rannsóknir á efninu, t.d. úr Skagafirði.
Bók þessari er sennilega ekki ætlað að vera innlegg í umræðu um
íslenska byggðasögu eða sögu Íslands yfirleitt. Carter hefur lítið kynnt sér
þá umræðu enda virðist hugur hennar fremur standa til þess að leggja til
málanna um þróun ríkisvalds almennt. Hún bendir réttilega á að kenn-
ingasmiðir um það efni hafi einblínt fyrst og fremst á þá fáu staði þar sem
ríkisvald þróaðist í upphafi — staði eins og Mesópótamíu, kína og Mið-
Ameríku. Minna hafi farið fyrir því að skýra hvernig ríkisvald breiddist út
— það sem á ensku er kallað „secondary state formation“ — sem sé ekki
síður áhugavert. Hún leggur til, réttilega að mínu viti, að íslenskt miðalda-
samfélag gæti varpað áhugaverðu ljósi á þetta mál, en tekst síðan hvorki að
fóta sig í efninu né leggja fram neinar hugmyndir sem gera það skiljanlegra
að hvaða leyti íslenskt samfélag gæti hafa verið að þróast í átt til ríkisvalds.
Hún stillir því upp þannig að hvað Ísland varðar hafi togast á tvær kenn-
ingar. Annarsvegar hafi fornleifafræðingar talið, með fornvistfræðilegum
rökum, að íslenskt miðaldasamfélag hafi verið að þróast í átt til ríkisvalds á
eigin forsendum. Hún telur það útbreidda skoðun að landgæðum hafi
hnignað og framleiðni minnkað eftir að fyrstu kynslóðirnar höfðu jafnað
skógana við jörðu og komið af stað jarðvegseyðingu, og að fræðimenn telji
að þetta hafi leitt til gagngerra samfélagsbreytinga í landinu. Hinsvegar hafi
sagnfræðingar litið svo á að Ísland hafi orðið ríki þegar landið var gert að
nýlendu Noregs á þrettándu öld. Niðurstaða hennar er að fræðimenn þurfi
að endurskoða viðteknar hugmyndir um að annars stigs ríkismyndun stafi
annaðhvort af auðlindakreppu eða yfirráðum utanaðkomandi afla. Það má
í sjálfu sér taka undir það, en vandinn er sá að þessar skoðanir eru ekki
viðteknar og alls ekki í tilfelli Íslands, og langt er frá að þetta séu einu
sviðsmyndirnar sem koma til greina. Því verður þetta allt saman eins og
strákarlavíg miklu fremur en framlag til aukins skilnings, hvort sem er á
skagfirskri byggðasögu eða annars stigs ríkismyndun.
Orri Vésteinsson
ritdómar 241
Saga vor 2018.qxp_Saga haust 2004 - NOTA 30.4.2018 12:12 Page 241