Saga - 2018, Page 248

ándu aldar (bls. 212–215). Afrakstur kirkjunnar í staðamálum hinum fyrri
tæpri öld áður var nánast enginn. En nú var öldin önnur. kirkjuvaldið hafði
eflst og var í sókn. Í kjölfar staðamála hinna síðari komust biskupsstólarnir
yfir fjölda kirkjumiðstöðva, sem veraldlegir höfðingjar höfðu þangað til átt
og ráðið fyrir.
Helgafellsklaustri eru gerð góð skil (bls. 215–221). Ábótar þar voru
margir hverjir iðnir við að spekúlera með jarðir og virðast hafa verið nokkuð
séðir í viðskiptum og juku jafn og þétt við eignasafn klaustursins. Sverrir
bendir á að einkum hafi þeir sóst eftir jörðum undir Jökli annars vegar og í
Helgafellssveit hins vegar, í næsta nágrenni við klaustrið. Þetta telur Sverrir
geta verið viðleitni í þá átt „að mynda staðbundið góss með miðstöð í klaustr -
inu“ (bls. 221). Tekjur klaustursins af jarðeignum þess skapaði því svigrúm
og markaði því vissa sérstöðu: „Jarðasöfnun Helgafellsklausturs á fjórtándu
öld var mikilvæg forsenda fyrir jafn sérhæfða iðn og bókagerð og hún er ein
ástæða þess að handritagerð stóð í meiri blóma á fjórtándu öld en þeirri
þrettándu Það hafði skapast heilmikill virðisauki í samfélaginu sem gerði
mögulegt að standa undir sérhæfðri stétt menntamanna“ (bls. 225).
Fiskveiðar urðu sífellt fyrirferðameiri í atvinnulífi Breiðafjarðar á tíma-
bilinu og varð undirstaða í utanríkisverslun landsins. Sverrir leiðir líkur að
því að áhrif aukinna fiskveiða á jarðeignasöfnun höfðingja hafi sennilega
verið lítil. Þeir virðast ekki hafa sýnt útgerð mjög mikinn áhuga. Á sama
tíma fjölgar búðsetumönnum og ábótar Helgafellsklausturs virðast keppast
við að koma jörðum við sjávarsíðuna undir klaustrið.
Áhrif aukinnar sjósóknar í Breiðafirði, og sú auðlegð sem sjósóknin
hefur skilið eftir sig í héraði, gæti skýrt fjölgun skattbænda í Vestfirðinga -
fjórðungi milli áranna 1097 og 1311, að minnsta kosti að hluta til. Þar fjölgaði
skattbændum á þessu rúmlega 200 ára tímabili á meðan þeim fækkaði ann-
ars staðar á landinu (bls. 226).
Undir bókarlok veltir Sverrir fyrir sér skattlandstekjum konungs fram
undir lok fjórtándu aldar. Erfitt er að fá skýra mynd af þeim og umfangi
þeirra, ef ekki nær útilokað. Aftur á móti eru heiti hinna helstu tekjustofna
þekkt. Bróðurpartur þeirra opinberu gjalda sem féllu til á Íslandi hefur lík-
lega runnið í vasa embættismanna konungs. Og ekki er víst að innheimta
gjaldanna hafi alltaf verið fyrirhafnarinnar virði fyrir sýslumenn/umboðs -
menn konungs. Á móti kom að þeir sem gegndu embættunum áttu líklega
hægara um vik en margir aðrir í því að sanka að sér auði. Nú á dögum gætu
menn kallað svona fyrirkomulag „samlegðaráhrif“ og jafnvel haldið því
fram að umboðsmenn hafi haft „hlutfallslega yfirburði“ fram yfir aðra, í ein-
hverjum skilningi þess hugtaks, til þess að hagnýta sér stöðu sína (aðstöðu -
m un) í eiginhagnaðarskyni.
Hér hefur aðeins verið hlaupið yfir helstu þætti verksins og skautað
framhjá ýmsu plássins vegna. Í heild sinni er verk Sverris traust og vandað.
Meðferð og úrvinnsla á heimildum er áreiðanleg, þó mest og ítarlegust í
ritdómar246
Saga vor 2018.qxp_Saga haust 2004 - NOTA 30.4.2018 12:12 Page 246