Bændablaðið - 25.05.2022, Blaðsíða 42

Bændablaðið | Miðvikudagur 25. maí 202242
Edik á sér langa sögu og nytjar á
því verið margvíslegar í gegnum
aldirnar. Það hefur verið haft til
drykkja og notað til að pækla og
auka geymsluþol matar. Í dag er
það undirstöðuhráefnið í sinnepi,
tómat- og HP-sósu. Edik er notað
til að þrífa, eyða lykt og sem
illgresis- og skordýraeyðir.
Talið er að edik hafi uppgötvast
sem hliðarafurð eða mistök við
víngerð. Seinna lærðu menn að hægt
er að búa til edik úr hvað matvælum
sem er svo lengi sem þau mynda
alkóhól við gerjun.
Í grófum dráttum er til tvenns
konar edik. Annars vegar edik sem
er gert úr edikssýru, sem er blönduð
vatni, eða gerjað edik. Gerjað edik
er framleitt úr þynntum afurðum
sem verða til við áfengisframleiðslu
þar sem uppistaðan er ýmiss konar
plöntusafi og kallast
þá balsam-, hrísgrjóna-,
jurta-, epla-, pálma-, malt-
, áðurnefnt öl-, og vínedik
svo dæmi séu tekin.
Gerjunin á sér stað
þegar sykur er brotinn
niður af gersveppum
án tilkomu súrefnis og til verður
alkóhól og koltvísýringur losnar.
Á seinni stigum er súrefni bætt við
og það gerir bakteríum kleift að
framleiða ýmiss konar amínósýrur,
vatn og önnur efnasambönd.
Í dag er edik aðallega notað til
matargerðar en fyrr á tímum var það
einnig notað til lækninga.
Útþynnt edik, sem er súrt við
drykkju, var fyrr á öldum notað til
að svala þorstanum og kallað vín
fátæka mannsins.
Saga ediks
Elstu þekktu heimildir um edik eru
um sjö þúsund ára gamlar steintöflur
frá Babýlon, auk þess sem leifar
af ediki hafa fundist í um fimm
þúsund ára gömlum leirkrukkum
í Egyptalandi.
Sagt er að Kleópatra Egypta-
landsdrottning hafi unnið veðmál við
rómverska elskhuga sinn, Marcus
Antonius, með því að leysa perlu upp
í glasi með ediki sem hún hristi.
Edikgerðarmenn
nutu tals-
v e r ð r a r
virðingar
á Shou-
tímabilinu
í Kína, 1046
til 771, fyrir
u p p h a f
v e s t r æ n s
t í m a t a l s ,
og var það
bæði haft
til matar og
lækninga.
Í Grikk-
landi til forna
var vatnsþynnt
edik blandað með
hunangi, drykkur
fólksins, og kall-
aðist oxykrar.
Grikkinn Hippókrates, sem kallaður
er faðir læknisfræðinnar, sagði
edik vera bæði sótthreinsandi og
græðandi fyrir sár og draga úr líkum
á sjúkdómum í öndunarfærum.
Í Róm var svipaður drykkur sem
kallaðist poska, sem sagður er hafa
verið bæði styrkjandi og ölvandi,
seldur af götusölum. Auk þess
var siður meðal Rómverja að hafa
skál með ediki nálæga við máltíðir
til að væta í brauð og rómverskir
hermenn báru iðulega með sér
edik í landvinningabrölti sínu til að
bragðbæta mat.
Auk þess sem edik var notað sem
pækill og rotvarnarefni. Samkvæmt
því sem segir í náttúrufræði Pliny
eldri er edik gott við alls konar
kvillum, það bragðbætir mat og eykur
almenn lífsgæði.
Útbreiðsla og neysla á ediki
jókst mikið í Evrópu frá fimmtu til
fimmtándu aldar og á þeim tíma var
borgin Orléans í Frakklandi fræg
fyrir framleiðslu á góðu ediki. Á
endurreisnartímanum er áætlað að
um 150 edikverksmiðjur hafi verið
í Frakklandi og edikframleiðsla
ábatasöm útflutningsvara.
Plágan mikla, eða svarti dauði,
sem gekk yfir Evrópu um miðja
fjórtándu öld og fram á þá sautjándu,
olli gríðarlegu manntjóni og er sagt
að einn af hverjum þremur íbúum
álfunnar hafi fallið af hennar völdum.
Árið 1720 tóku íbúar Marseille í
Frakklandi upp á því að bera í lófa
sér svamp sem vættur var með ediki
og anda í gegnum hann annað slagið
til að verjast plágunni, sem fólk trúði
að stafaði af vondu lofti. Aðalsmenn
í borginni höfðu stundum þann sið
að þeim fylgdi þjónn með ediki í
skál svo hægt væri að bleyta upp í
svampinum reglulega. Svo mikil var
trú íbúa borgarinnar á fyrirbyggjandi
mátt ediks við plágunni að þeir betur
stæðu létu þvo veggi húsa sinna,
bæði að innan og utan, með ediki.
Samkvæmt grasalækningabókum
miðalda þótti gott að sjóða margs
konar jurtir í ediki til að auka
kraft þeirra og drekka löginn sér
til heilsubótar.
Ítalir voru fyrstir til að búa til
balsamedik úr vínberjum en Bretar
til að framleiða maltedik úr gerjuðu
korni. Vinaigre de toilette eða edik
sem vellyktandi var talsvert vinsælt
meðal kóngafólksins og aðalsins
á seinni hluta átjándu aldar. Í
auglýsingu frá framleiðanda, Il
Secolo, slíks ilmvatns segir að
konungur Portúgals og drottningar
Hollands og Belgíu og prinsins af
Wales kjósi að nota það.
Á sama tíma þótti edik upplagt
fyrir konur til að lykta af væri
korselettið svo þröngt að þeim lá
við yfirliði og til að fyrirbyggja
mígreni. Edik þótti einnig gott sem
augndropar, munnskol og í fótabaðið.
„. . . við þorstanum gáfu
þeir mér edik að drekka “
Vilmundur Hansen
vilmundur@bondi.is
SAGA MATAR&DRYKKJA
Edik af ýmsum gerðum.
Ítalir voru fyrstir til að búa til balsamedik úr vínberjum.
„Mig þyrstir.“ Jesús fær edik að drekka á krossinum. Málverk Jacques
Joseph Tissot.