Fréttablaðið - 16.11.2022, Blaðsíða 22

Komið hefur í ljós
að námsorðaforð-
inn leikur lykilhlutverk
á öllum sviðum náms.
Sigríður Ólafsdóttir
Dagurinn í dag er helgaður
íslenskri tungu og í skólum
landsins er íslenskan hyllt á
ýmsan máta.
„Íslenska tungumálið er í öndvegi í
skólunum – ekki bara í dag heldur
alla daga.“
Þetta segir Sigríður Ólafsdóttir,
dósent á Menntavísindasviði
Háskóla Íslands.
„Í íslensku skólastarfi fást nem-
endur við ýmsar námsgreinar,
bókmenntir og stærðfræði, þau
læra um náttúruna, íslenskt sam-
félag og lönd heimsins í nútíð og
fortíð. Viðfangsefnin eru tekin
fyrir í samtölum, glímt er við hlið-
stæður og andstæður og ný þekk-
ing vegin og metin í rituðu máli.
Í skólastarfi er jafnframt hlúð að
félags- og tilfinningaþroska ung-
menna, gagnrýninni og skapandi
hugsun. Á þann hátt er lagður
grunnur að námsframvindu barna,
að þau geti blómstrað í námi og
starfi um alla framtíð. Í fjölbreyti-
legu skólastarfi er íslenska tungu-
málið alla daga í lykilhlutverki.
Íslensk orð eru samofin öllu skóla-
starfi á öllum sviðum og öllum
stigum menntunar.“
Fá orð sífellt endurtekin
Fjölmörg íslensk orð eru hugtök
tiltekinna námsgreina, eins og per-
sónugerving, margföldunartafla,
lofthjúpur og jarðskorpa, norður-
hvel og gróðurbelti.
„Hvert hugtak er tekið fyrir í
námi og kennslu þar sem það felur
í sér afmarkað inntak viðkomandi
faggreinar. Aukinni kunnáttu og
hæfni nemenda, eftir því sem nám-
inu vindur fram, fylgir sívaxandi
þekking þeirra á íslenskum
fagorðum sem tilheyra þeim fræði-
greinum sem þau takast á við. Þótt
orðin séu ótal mörg þá birtast þau
í mismiklum mæli innan við-
komandi fræðasviðs og eru sjaldan
eða aldrei notuð í almennu máli,
hvorki rituðu né töluðu,“ greinir
Sigríður frá.
Hún segir aðeins örlítinn hluta
íslenskra orða vera notaðan í dag-
legu tali.
„Engu að síður fylla þau 90 til
100 prósent orða í töluðu máli og
rituðu. Dæmi um orð af því tagi
eru hafa, vera, dagur, góður og fólk.
Það gildir því um íslenskuna, eins
og um önnur tungumál, að fá orð
eru sífellt endurtekin en ótal mörg
orð koma sjaldan fyrir.“
Á meðal íslenskra orða, sem
tilheyra ekki þeim algengustu, eru
líka fjölmörg orð sem leika mikil-
vægt hlutverk á öllum sviðum
skólastarfs og þvert á námsgreinar.
„Þessi orð tilheyra námsorða-
forðanum því þau styðja við
umfjöllun um viðfangsefni
námsins á mikilvægan hátt. Orðin
sitja í öndvegi þegar fjallað er um
flókin málefni og þau ígrunduð og
metin frá ýmsum sjónarhornum.
Þekking á þessum orðum er því
nauðsynleg þegar tekist er á við
lestur og ritun fræðilegs texta og
orðin eru dæmigerð fyrir ritað
mál. Dæmi um orð í þessum hópi
eru starfsemi, viðmið, tíðni, hvati,
aðgengilegur, viðeigandi, lágmark,
viðhorf, uppruni, tileinka, réttlæta,
aðlaga, sértækur, sérhæfður, sam-
felldur, samræmdur, takmörkun
og rökstuðningur,“ upplýsir Sig-
ríður.
Námsorðaforði í lykilhlutverki
Síðustu þrjá áratugi hefur verið
mikil gróska í rannsóknum á sviði
málþroska og læsis.
„Aðalhvati að slíkum rann-
sóknum er að greina hvað öflugt
námsfólk hefur umfram nem-
endur sem gengur ekki eins vel
að fóta sig í náminu. Niðurstöður
rannsókna gefa vísbendingar um
hvernig best er að veita börnum
og ungmennum stuðning svo þau
nái að taka virkan þátt í skólastarfi
sem leiðir til farsællar námsfram-
vindu,“ útskýrir Sigríður.
Komið hefur í ljós að námsorða-
forðinn leikur lykilhlutverk á
öllum sviðum námsins og með því
að gefa honum mikilvægan sess í
skólastarfi, þannig að nemendur
nái að tileinka sér orðin bæði til
skilnings og tjáningar, verður
námsframvindan árangursríkari.
„Verið er að vinna að nokkrum
verkefnum með íslenskan
námsorðaforða í aðalhlutverki.
Sett hefur verið saman ný íslensk
málheild, sem samanstendur
af fræðilegum samtímatextum
og námsefni grunnskólanema.
Orðum málheildarinnar er raðað
eftir tíðni og orð sem notuð eru
þvert á faggreinar skólans valin á
lista yfir íslenskan námsorðaforða.
Þá verður könnuð þekking grunn-
skólanema á íslenskum námsorða-
forða og hvort þekkingin aukist
með hækkandi aldri,“ segir Sig-
ríður um verkefnin sem eru styrkt
af Rannsóknasjóði Háskóla Íslands
og byggja á samstarfi Mennta-
vísindasviðs Háskóla Íslands,
Stofnunar Árna Magnússonar í
íslenskum fræðum og Mennta-
málastofnunar.
Fyrir komandi kynslóðir
Listi yfir íslenskan námsorðaforða
verður gefinn út í rafrænum orða-
bókum, með skilgreiningum og
dæmum um notkun.
„Orðabækurnar verða þýddar á
sex tungumál: ensku, filippseysku,
pólsku, spænsku, taílensku og
úkraínsku. Þá verða þróuð og birt
viðmið um það hvað einkennir
einfalt íslenskt mál og íslenskt
mál með stigvaxandi fjölbreytni,
hvað varðar orðaval, málfræði og
setningagerð. Textar verða samdir
sem byggja á þeim viðmiðum og
þeir munu innihalda orð af lista
yfir íslenskan námsorðforða og
verða textarnir þýddir á sömu sex
tungumál. Þessi verkefni eru styrkt
af Markáætlun um tungu og tækni
og eru unnin í samstarfi Stofnunar
Árna Magnússonar í íslenskum
fræðum, Menntavísindasviðs og
Hugvísindasviðs Háskóla Íslands.
Málheildin, listi yfir íslenskan
námsorðaforða, orðabækurnar og
textarnir verða birt í opnu aðgengi
og gefin út með opnum leyfum svo
þau nýtist sem víðast,“ segir Sig-
ríður og bætir við:
„Með aukinni þekkingu á
íslenskum námsorðaforða og fjöl-
breytilegum viðfangsefnum sem
honum tengjast er leitast við að
gefa öllum börnum tækifæri til að
ná góðum námsárangri í íslensku
skólastarfi, ein-, tví- og fjöltyngd-
um. Verkefnunum er einnig ætlað
að halda lífi í íslenskum orðum
með komandi kynslóðum.“ n
Íslenskur námsorðaforði í rafrænar orðabækur
Sigríður Ólafsdóttir er dósent á Menntavísindasviði Háskóla Íslands. FRÉTTABLAÐIÐ/ANTON BRINK
Óskum landsmönnum til hamingju með dag íslenskrar tungu
VM Félag vélstjóra og málmtæknimanna
óskar sjómönnum og fjölskyldum
þeirra til hamingju með daginn
Sjómenn,
til hamingju!
S jómannadagur inn 2022
VM Félag vélstjóra og málmtæknimanna
www.vm.is
Getur þú hugsað þér
daglegt líf án rafmagns?
Í tæknivæddu samfélagi nútímans er erfitt að hugsa sér daglegt líf án rafmagns, svo
samofið er það öllu sem við tökum okkur fyrir hendur. RARIK rekur umfangsmesta
rafdreifikerfi á Íslandi sem nær til 90% af sveitum landsins og til 44 þéttbýliskjarna.
Lengd dreifikerfisins er yfir 9.000 km og þar af eru 70% jarðstrengir.
www.rarik.is
6 kynningarblað 16. nóvember 2022 MIÐVIKUDAGURDAGUR ÍSLENSKR AR TUNGU