Bændablaðið - 15.12.2022, Qupperneq 52

52 Bændablaðið | Fimmtudagur 15. desember 2022
Búnaðardeild Sambands íslenskra
samvinnufélaga sá um innflutning á
Farmall dráttarvélum á þessum árum.
Þær voru framleiddar í Ameríku, en
í grein í Tímanum í febrúar 1946
kemur fram að örðuglega hafi
gengið að afgreiða allar pantanir frá
íslenskum bændum vegna verkfalla í
verksmiðjunum. Þá var þegar búið að
leggja inn 6-700 pantanir af Farmall
hjá S.Í.S, en ekki var gert ráð fyrir að
tækist að afgreiða nema 300 það árið.
Á sama stað er þess getið að norska
verksmiðjan sem framleiddi hina
svokölluðu „Eylandsljái“ hafi lofað
að afgreiða þá nógu snemma til þess
að þeir kæmust til bænda fyrir slátt.
Kom ný í kassanum
Þorgils segir að Gunnlaugi föður
hans hafi gengið nokkuð vel að fá
dráttarvélina. Útibú Kaupfélags
Eyfirðinga á Dalvík afgreiddi hana
í viðarkassa og var kaupverðið
rúmlega 6.000 krónur – sem samsvarar
608.000 krónum á gengi dagsins í dag
samkvæmt verðlagsreiknivél Hagstofu
Íslands. Til að setja þessa tölu í
eitthvert samhengi var mánaðarkaup
nokkurra sveinsstétta árið 1946 í
kringum 1.800 krónur og kaupverð
á nýrri Chevrolet fólksbifreið 14.500
krónur á gengi þess tíma.
Sakka var einn af þremur
fyrstu bæjunum í Svarfaðardal
sem fengu traktor árið 1946.
Þorgils segir að hinir tveir hafi
verið Skáldalækur og Ytra-
Hvarf. Þetta ár var ekki einungis
vélvæðing í formi dráttarvéla,
heldur kom líka fötumjaltakerfi
og súgþurrkunarbúnaður á
Sökku á svipuðum tíma. Allra
fyrstu dráttarvélarnar í dalnum
voru þó tvær sem Búnaðarfélag
Svarfdæla hafði keypt til að nýta
í jarðabótavinnu. Sú fyrri, sem
yfirleitt var kölluð Surtur gamli,
var af gerðinni Fordson og kom
árið 1929. Hin var af gerðinni
International-Harvester og var
nýlega komin áður en bændur
byrjuðu að fá vélar í einkaeigu.
Afköst vógu upp á móti
óþægindum
Aðspurður segir Þorgils að mjög
slítandi hafi verið að vinna á
vélinni. Sætið, sem var vel mótað
að sitjandanum, var á fjöðrum sem
dugðu illa ef keyrt var ofan í holur,
þar sem botninn á sætinu barðist
niður í hart stálið fyrir neðan.
„Þetta var ekki bjóðandi nokkrum
mannsskrokk.“ Afköst vélarinnar
vógu hins vegar upp á móti
óþægindunum. Áður en Farmallinn
kom voru hestar nýttir til að draga
sláttuvélar og rakstravélar og flytja
heyfenginn heim á bæ. „Þetta voru
þáttaskil í heyskap,“ segir Þorgils,
enda styttist tíminn við heyannir um
2/3 með komu dráttarvélarinnar, því
á sama tíma voru keyptar snúnings-
og múgavélar sem tengdar voru
aftur í vélina.
Greiðusláttuvél fylgdi vélinni
og var hún tengd að aftan. Þorgils
segir að sérstök skúffa hafi verið
tengd við sláttuvélina, sem hann
notaði mikið í engjaslætti. Þá féll
heyið beint ofan í skúffuna og var
skilið eftir þar sem yfirborðið var
þurrara. „Ég notaði þessa vél við
slátt alveg fram til 1959 – þá fékk
ég Fordson Major.“
Dráttarvélin var með bensín-
mótor og útbúin aflúrtaki að aftan
og reimskífu. Hún var ekki með
neinu vökvakerfi, heldur pústlyftu.
Afgasið var leitt í sérstakan þrýstikút
á stærð við 20 lítra mjólkurbrúsa,
sem gat þá lyft kjálka sem á var fest
tönn framan á vélinni. Sá ókostur
fylgdi notkun pústlyftunnar að mjög
dró úr afli þegar lokan var sett fyrir
pústið – því voru þeir Farmallar
sem komu síðar útbúnir vökvakerfi.
Aðspurður segir Þorgils að
lyftigetan hafi verið nálægt 200
kílóum. Þar sem tönnin var ekki
mjög breið var brugðið á það ráð að
festa á hana planka til þess að hægt
væri að ýta görðuðu heyi saman í
beðjur. Handafli var svo beitt til að
moka heyinu upp á vagna.
Ekki voru einungis aukin
afköst með tilkomu mótordrifinnar
sláttuvélar, heldur var smíðaður
heyvagn á fjórum hjólum sem
auðveldaði heyflutninga. Aðspurður
segir Þorgils að þessar vélar hafi
búið yfir mikilli dráttarhæfni,
þó þær væru ekki með nema 17
hestafla bensínmótor. Heimkeyrslan
að Sökku er nokkuð brött, en vélin
réði ágætlega við að draga vagn sem
Þorgils giskar á að hafi verið upp
undir tvö tonn.
Plankar til að losa úr engjum
Þorgils segist aldrei hafa lent í
alvarlegum skakkaföllum. Stundum
kom fyrir að vélin festist þegar verið
var að slá á blautum engjum. Þá var
brugðið á það ráð að festa planka
við annað afturhjólið sem náði
að þrýsta vélinni upp úr mýrinni.
Þorgils segir hins vegar að þessi
aðferð hafi verið varasöm ef ekki
var kunnað til verka.
Einhverju sinni lenti Þorgils
í því að mótorinn þyngdist og
var alltaf að drepa á sér. Þá kom
í ljós að gleymst hafði að fylla á
kælivökvann – en það virtist ekki
gera stimplunum mein. „Hún var
jafn góð á eftir – það var svo gott
í þessu.“
Farmallinn var í reglulegri
notkun fram til 1990. Undir lokin
var hún aðallega notuð til að
snúa heyi með litlum heytætlum.
Gunnsteinn Þorgilsson, sem hefur
tekið við vörslu vélarinnar, segir
að einnig hafi hún verið notuð um
þetta leyti til að taka upp kartöflur
með gamaldags hestaplógi. Þegar
vélinni var lagt var hún gangfær
og er hún varðveitt í vélaskemmu
á Sökku. /ÁL
„Þetta voru
þáttaskil í heyskap“
– Einn af þremur fyrstu traktorunum í einkaeigu í Svarfaðardal
SAGA VÉLAR
Þorgils Gunnlaugsson, sem verður 91 árs í janúar, man vel eftir komu fyrsta traktorsins á Sökku í Svarfaðardal árið 1946,
þá 14 ára gamall. Mynd / Aðsend
Í Búfræðingnum árið 1947 var sýnd mynd af greiðusláttuvél sambærilegri
þeirri sem fylgdi með Farmallnum á Sökku. Mynd / Timarit.is
S.Í.S. sá um innflutning Farmall dráttarvéla á þessum árum. Eftirspurn
meðal íslenskra bænda var mun meiri en Sambandið gat annað. Auglýsing
úr Tímanum 1949. Mynd / Timarit.is
Farmallinn var í reglulegri notkun fram á 10. áratuginn. Hennar síðustu verk
voru m.a. að snúa heyi og taka upp kartöflur. Nú hefur sonur Þorgils tekið
við vörslu dráttarvélarinnar og er hún geymd í vélageymslu á Sökku.
Mynd / Aðsend
Eftir seinni heimsstyrjöld byrjaði að koma skriður á vélvæðingu í
íslenskum landbúnaði. Þorgils Gunnlaugsson man vel eftir því þegar
nýr Farmall A kom á Sökku í Svarfaðardal árið 1946, þegar hann var
fjórtán ára. Sú vél breytti miklu þegar kom að heyskap, en fram að því
höfðu verið notaðar hestasláttuvélar og handafl.