Bændablaðið - 15.12.2022, Qupperneq 84

84 Bændablaðið | Fimmtudagur 15. desember 2022
Á FAGLEGUM NÓTUM
Ráðgjafarmiðstöð landbúnaðarins:
Lífrænn úrgangur: höfuðverkur eða tækifæri?
Hér á landi fellur til gríðarlegt
magn af lífrænum úrgangi á öllum
stigum samfélagsins - hjá bændum,
fyrirtækjum, einstaklingum og
sveitarfélögum. Mikill samfélags-
legur kostnaður er fólginn í
söfnun, flutningi og meðhöndlun
á þessum úrgangi og að jafnaði
lítill ávinningur.
Gerjun á lífræn um úrgangi, orma­
moltugerð og lífkola­framleiðsla
gætu verið heppilegar og hagkvæmar
leiðir til að umbreyta lífrænum
(úrgangs) efnum í verðmætar afurðir
og nýta næringarefni og orkuna í
þeim til jarðvegsbóta eða annarra
nytja. Verð á tilbúnum áburði hefur
hækkað verulega undanfarin ár
og mun að öllum líkindum halda
áfram að hækka, m.a. vegna
örra verðhækkana á fosfati og
eldsneyti/orku sem fer í að vinna
köfnunarefni úr andrúmslofti.
Íslenskur landbúnaður er alfarið
háður innflutningi á tilbúnum áburði
fyrir matvæla­ og fóðurframleiðslu.
Það væri því áhugavert og til mikils
að vinna ef raunhæft væri að vinna
afurðir úr lífrænum úrgangi sem
gæti að einhverju leyti komið í stað
tilbúins áburðar. Ýmis verkefni um
bætta nýtingu lífrænna áburðarefna
eru þegar komin af stað eða í
farvatninu, þar má t.d. nefna nýtingu
á laxamykju sem fellur til með
vaxandi fiskeldi hér á landi. Eins
má nefna að starfandi er vinnuhópur
á vegum matvælaráðuneytisins
sem vinnur að vegvísi um nýtingu
lífrænna áburðarefna. Fyrirsjáanlegt
er því að eftirspurn á lífrænum
áburðarefnum muni aukast verulega
í ljósi ört hækkandi orku­ og
áburðarverðs og óvissu sem ríkir
í fæðuöryggi vegna núverandi
aðstæðna í heiminum.
Nýjar leiðir til bættrar nýtingar
lífrænna (úrgangs)efna
Meira en þriðjungur gróðurhúsa­
áhrifa stafar af landhnignun og
jarðvegseyðingu. Landhnignun og
jarðvegseyðing ýtir undir lofts­
lagsbreytingar og veldur minnkandi
frjósemi jarðar.
Hægt er að snúa þróuninni við
með því að byggja upp humusforða
í jarðvegi. Það má gera t.d. með
því að draga úr notkun tilbúins
áburðar, minnka jarðvegsvinnslu
og auka notkun afurða úr lífrænum
(úrgangs)efnum. Með því má draga
úr losun gróðurhúsalofttegunda,
binda kolefni úr andrúmslofti, bæta
frjósemi jarðvegs og minnka þörf
á innflutningi á fóðurefnum og
tilbúnum áburði.
Á undanförnum árum hafa verið
þróaðar nýjar leiðir til að nýta
lífrænan úrgang. Hér á eftir verður
fjallað um þrjár þeirra sem gætu
nýst á Íslandi – gerjun, ormamolta
og lífkol.
1. Hauggerjun (bokashi)
Bokashi aðferðin, sem nefna má
hauggerjun á góðri íslensku, er
einfaldari og ódýrari en aðrar
meðhöndlunarleiðir fyrir lífrænan
úrgang. Aðferðin felst í að gerja
lífræna massann í 6­8 vikur.
Gerjunarferlið er sett í gang með því
að blanda góðgerlum (e. Effective
Microorganisms) í úrgangsmassann.
Úr verður úrvals jarðvegsbætir og
sannkallaður veislumatur fyrir
jarðvegslífið. Ferlið er lyktarlaust
og miðar m.a. að því að eyða
skaðlegum örverum og illgresisfræi
í úrganginum og draga úr ásókn
meindýra. Næringarefni og kolefni
varðveitast mun betur miðað
við aðrar aðferðir og því verður
endurnýting á lífrænum verðmætum
betri en ella.
Bokashi aðferðin er víða að
ryðja sér til rúms á Vesturlöndum,
bæði í smáum stíl inni á heimilum,
en einnig er verið að útfæra hana á
stærri skala á bóndabýlum sem og
á vegum fyrirtækja og sveitarfélaga.
Bokashi aðferðin gæti hentað
íslenskum aðstæðum mjög vel enda
fer ferlið fram undir plasti, varið
fyrir veðri og vindum, auk þess sem
geyma má efnið þar þangað til það
á að notast.
Hauggerjun krefst ekki sérhæfðs
tækjabúnaðar, þarfnast lítillar vinnu
og væri hægt að setja upp víðast
hvar á landinu. Hauggerjun getur
jafnframt brúað bilið á milli þess er
geymslur fyrir lífræn áburðarefni
fyllast og þar til að hagstæðar
aðstæður skapast til dreifingar.
Við kostnaðargreiningu kemur
í ljós að kostnaður vegna gerjunar
með Bokashi er töluvert minni en
við aðrar meðhöndlunaraðferðir.
Þetta getur skýrst meðal annars af
því að mun lægri stofnkostnaður
er við að koma upp aðstöðu fyrir
gerjun og aðferðin er frekar einföld.
Rekstrarkostnaður er einnig minni
og getur það skýrst af því að færra
starfsfólk og vélar þarf til þess að
vinna úrganginn.
Enn fremur þarf ekki húsnæði eða
steypt plan enda getur vinnslan verið
undir berum himni þar sem hún fer
fram undir plasti.
2. Moltugerð með
hjálp ánamaðka
Lífrænan heimilisúrgang má
jarðgera með hjálp orma. Það er
þaulþekkt ferli víða í heiminum
en það er lítil reynsla og þekking
á því sviði hér á landi. Sumar
ormategundir geta umbreytt eigin
líkamsþyngd af lífrænum efnum á
dag. Lífrænn heimilisúrgangur getur
verið varasamur í umgengni vegna
mögulegra smitefna.
Því er nauðsynlegt að athuga
meðhöndlunarleiðir sem eru færar
til að fyrirbyggja smithættu.
Þó að ormar geti unnið úr flest­
öllum lífrænum úrgangsefnum án
vandkvæða þá þarf að leggja fram
einhverskonar vottorð um að afurðin,
ormamoltan, sé laus við smitefni.
Möguleg leið væri að meðhöndla
úrganginn fyrst með góðgerlum
(bokashi). Það má gera strax t.d.
á heimili, í mötuneytum og á
veitingastöðum með því að úða
vökva sem inniheldur góðgerla yfir
matarafganga. Við það fer gerjun
strax í gang og óæskilegar örverur
á borð við salmónellu og e. Coli
drepast og finnast ekki í afurðinni.
Þetta hefur verið prófað og er
staðfest af Matís.
Afurð úr bokashigerð er jafnframt
herramannsmatur fyrir orma enda er
gerjunin ákveðin formeltun lífrænna
efna sem gerir ormum auðvelt fyrir
að klára og umbreyta þeim í enn
verðmætari afurð – ormamoltu. Auk
minnkandi smithættu við söfnun og
meðhöndlun lífræns heimilisúrgangs
er mikilvægur kostur við þessa
forvinnslu að hægt er að geyma
gerjaða úrganginn án vandkvæða
eða taps á næringarefnum þar til
hann er settur í ormavinnslu.
3. Lífkol (biochar)
Með gösun (e. Pyrolisis) er hægt
að vinna hreint kolefni úr lífrænum
efnum. Lífræn efni eru upphituð í
400 – 700°C án aðkomu súrefnis
og kolast í stað þess að brenna
upp. Tæknilega séð er mögulegt að
vinna hvaða lífrænt efni sem er með
þessari aðferð.
Með þessari vinnslu eyðist allt
smitefni, aðferðin er þ.a.l. mjög
örugg og hentar vel fyrir nýtingu
á lífrænum heimilisúrgangi, auk
nýtingar á lífrænum úrgangi
frá matvælaframleiðslu og
afurðastöðvum.
Afurð vinnslunnar er hreint og
mjög stöðugt kolefni sem gengur
undir heitinu lífkol (e. Biochar).
Ferlið er sjálfbært orkulega séð, en
eftir upphitun myndast við ferlið
brennanlegt gas (Sync gas) sem nægir
rúmlega til að knúa vinnsluna áfram.
Því þarf ekki að bæta frekar eldsneyti
við vinnsluna og hægt er að nota
umframorkuna t.d. til upphitunar.
Með lífkolagerð má jafnframt
minnka urðun á lífrænum úrgangi
og lækka tilheyrandi flutnings­ og
urðunarkostnað.
En kannski liggur stærsta
tækifærið fyrir lífkol í allt öðru:
Varanlegri og fjárhagslega hagkvæmri
kolefnisbindingu í jarðvegi úr CO2
í andrúmslofti og spornar þannig
gegn hlýnun jarðarinnar. Kostirnir
vegna notkunar á lífkoli eru í stuttri
samantekt; Aukin geta jarðvegs til
að binda vatn, betri uppskera með
tilkomu minna tilbúins áburðar, minni
útskolun næringarefna, allmennt betri
frjósemi jarðvegs.
Lífkol er að verða mjög
eftirsótt jarðvegsbætiefni víða um
heim, t.d. í Þýskalandi, Hollandi,
Bandaríkjunum, Ástralíu,og Indlandi.
Gæðastaðall fyrir afurðir úr
lífrænum (úrgangs)efnum
Moltugerð úr lífrænum úrgangi hefur
verið efld á Íslandi á síðustu árum.
Eftirspurn eftir moltu hefur þó verið
fremur lítil á hér á landi og því hefur
moltan aðallega verið notuð við
frágang á urðunarstöðum undanfarið.
Fremur lágt verð fæst fyrir moltu en
meginástæðuna fyrir lítilli eftirspurn
má væntanlega rekja til takmarkana
og óvissu um nýtingu hennar sem
jarðvegsbæti eða áburð og einnig
vegna smitefna sem geta leynst í
lífrænum úrgangi, s.s. salmónellu,
e. Coli og riðusmit.
Út frá efnahagslegum og
umhverfislegum sjónarmiðum og
einnig til að stuðla að fæðuöryggi
hér á landi er æskilegt að notkun á
afurðum úr lífrænum úrgangi verði
aukin verulega og þá í öðrum tilgangi
en við frágang á urðunarstöðum.
Lífræn efni sem notuð eru sem
jarðvegsbætir eða áburður auðga
vistkerfi, bæta vatnsbúskap og loftun
jarðvegs. Jafnframt hafa þau sýnt að
ef þau eru borin á bera jörð hefta þau
fok á verðmætum jarðvegi.
Þó að lífræn efni innihaldi að
jafnaði minna magn næringarefna
en t.d. er að finna í tilbúnum áburði,
þá losna þau hægt úr læðingi. Það
telst kostur þar sem gróður sem
myndast með tímanum hefur þá
næringarforða til umráða á meðan
hann vex. Þess ber þó að geta að
mikill munur getur verið í hlutfalli
næringaefna í lífrænum efnum.
Cornelis Aart
Meijles.
Sigurður Torfi
Sigurðsson.
Lífkol er að verða mjög eftirsótt jarðvegsbætiefni víða um heim, t.d. í Þýskalandi, Hollandi, Bandaríkjunum,
Ástralíu,og Indlandi. Mynd / wikipedia
Lífrænan heimilisúrgang má jarðgera með hjálp orma. Mynd /ghp
Bokashi aðferðin er víða að ryðja sér til rúms á Vesturlöndum, bæði í
smáum stíl inni á heimilum, en einnig er verið að útfæra hana á stærri skala
á bóndabýlum sem og á vegum fyrirtækja og sveitarfélaga.