Bændablaðið - 15.12.2022, Qupperneq 92

92 Bændablaðið | Fimmtudagur 15. desember 2022
LESENDARÝNI
Örfá brot tengd ættfærslum hjá
kindum og kúm á Íslandi
Ég átti því láni að fagna að starfa
mestan hluta starfsferils míns að
kynbótum sauðfjár og nautgripa
hér á landi.
Frá námi mínu
þekkti ég að í
flestum tilvikum
var traust ættfærsla
ræktunargripanna
undirstaða þess að
ná árangri. Þess
vegna var mér frá
byrjun kappsmál að
ættfærsla gripanna
væri eins góð og mögulegt var.
Til að geta skilið ræktunarsöguna
var líka nauðsynlegt að styrkja
ættargrunn þessara tegunda með
skráningu eldri ætternisupplýsinga.
Þess vegna fór ég að nota tíma á
síðkvöldum og um helgar til að skrá
slík gögn í ættargrunnana sem þá
voru að byrja að byggjast upp hjá
Búnaðarfélagi Íslands.
Eldri skýrslur
nautgriparæktarfélaganna
Fyrst hófst ég handa í nautgripa­
ræktinni. Þá voru allar eldri
skýrslur nautgriparæktarfélaganna
aðgengilegar í húsakynnum
BÍ flokkaðar eftir nautgripa­
ræktarfélögum. Í áranna rás gerði
þetta okkur mögulegt að meta
skyldleikaræktarþróun í stofninum
og góðu heilli komu þar ekki fram
hættumerki vegna skyldleikaræktar.
Þetta gaf líka möguleika á að skoða
hin einstöku áhrif Huppu 12 á
Kluftum í stofninum sem eru nánast
einstök í búfjárræktarsögu bæði hér
á landi og erlendis.
Við fundum að erfðahlutdeild
hennar í stofninum er yfir 8%, sem
er gríðarhátt fyrir kú og væri raunar
fyrir eitt einstakt naut líka.
Það eina sem bændum stóð
til boða á þessum árum til að
stýra skyldleikarækt kúnna var
frekar þunglamalegt spjald með
ábendingum um skyldleika sem
Nautastöðin sendi bændum árlega
og ég lét útbúa. Um aldamótin
vann ég aðeins að tölvukerfi til
þessara hluta. Það mál strandaði
á að forriturum tókst aldrei að
leysa aldamótavanda sem kom
fram í forritinu. Þá var vinnsla
skýrsluhaldsins í nautgriparækt
ekki enn komin á netið og var því af
ýmsum ástæðum ákveðið að leggja
vinnu við verkefnið á hillurnar þá.
Nú hefur erfðatæknin tekið
yfir í nautgriparæktinni og sum
vandamálin eins og skyldleikarækt
munu aukast. En þar gerast hlutirnir
og mér nægir að reyna að fylgjast
með því.
Læt staðar numið að rifja
upp afskipti mín af málum tengd
ættargrúski í nautgriparækt.
Gullnáma gamalla fjárbóka
Í sauðfjárrækt fór ég ekki að
sinna þessum málum, að bæta við
ættargrunninn eldri upplýsingum,
fyrr en um aldamót. Þá hafði ég
uppgötvað hve víða var að finna
gullnámu gamalla fjárbóka. Ég fór
því þá leið að fá þessar bækur lánaðar
til skráninga. Á þennan hátt tókst
mér í áranna rás að bæta í grunninn
ótrúlegu magni eldri upplýsinga. Þær
hafa styrkt yngri upplýsingar því að
með að leggja saman eldri og yngri
upplýsingar styrkja þær hvorar aðra
til að skila traustum upplýsingum
um skyldleika og skyldleikaþróun í
fjárstofninum.
Þær rannsóknir hafa verið gerðar
á síðustu árum af nokkrum aðilum.
Þær hafa allar sýnt að ekki sýnist
ástæða til að óttast skyldleikaþróun
í sauðfjárstofninum. Að auki hafa
rannsóknir nemenda við LbhÍ,
fyrst Ragnars Skúlasonar og síðan
Unnar Jóhannsdóttur, rennt stoðum
undir það sem ýmsir fjárbændur
þekkja að ég hélt oft fram að
skyldleikahnignun er hugsanlega
hverfandi lítil hjá íslensku sauðfé.
Þetta þarfnast samt frekari skoðunar
á næstu árum.
Ákaflega jákvætt væri ef
svo reyndist vegna þess að væg
skyldleikarækt er að ýmsu leyti
ákaflega jákvæð fylgi henni ekki
hnignun. Þetta er atriði sem er
breytilegt á milli búfjárkynja
og á sér vafalítið skýringar í
ræktunarsögunni.
Ég verð hér að nefna að það
tókst meira að segja að byggja
upp nægjanlega traustan grunn
fyrir íslenska forystuféð til að
skoða skyldleikaræktina. Þar varð
að vísu leitað allra ráða til að afla
ættarupplýsinganna sem tókst með
nokkurra ára vinnu margra. Þar
var staðfest að ræktendur þessa
fjár hafði tekist meistaralega að
tempra skyldleikarækt í þessu
örkyni. Aðeins á tveim eða þrem
búum þar sem ræktun hafði verið
að öllu leyti lokuð innan búsins sáust
uggvænlegar tölur. Í smákyni eins og
þessu verður ákaflega mikilvægt að
fylgjast með þróun. Þar verður að
vakta skyldleikaræktina og skipulag
sæðinga gegnir þar lykilhlutverki.
Duldir erfðagallar
Baráttan við dulda erfðagalla er
dæmi þar sem ætternisupplýsingar
eru ómetanlegar og hafa komið að
miklu gagni. Bógkreppan er þar
illvígasti gallinn í sauðfjárræktinni.
Ætternisupplýsingarnar eru
nauðsynlegar til að staðfesta hvaðan
gallinn er kominn og í framhaldi
þess að glöggva sig á vandanum
á búinu komi meinsemdin þar
fram. Eyþór Einarsson hefur frætt
bændur rækilega um baráttuna við
bógkreppuna og viðbrögð.
Stórfellda notkun Viðars 17-844
Ég var kominn til starfa þegar vandinn
vegna notkunar Hyls 75­947 kom
upp á Suðurlandi. Nú blasir við enn
alvarlegri alda vandans eftir stórfellda
notkun Viðars 17­844 um allt land
en hann er staðfestur arfberi. Vonir
eru að vísu bundnar við að hér komi
erfðatæknin til liðs. Genið verði
fundið og útbúið erfðapróf. Það er
eina framtíðarlausnin til að slökkva
þennan eld. Meðan óvissan ríkir er
hins vegar algert ábyrgðarleysi að ætla
að nota syni Viðars áfram í ræktuninni
eins og ég heyri að sumir fjárbændur
áforma. Það er eins og að hella olíu
á eld sem er kviknaður. Við hrútana
syni Viðars eru aðeins þrír valkostir.
Í fyrsta lagi að slátra hrútnum sem er
varanlegasta lausnin, að leyfa honum
að lifa með von um erfðapróf fyrir
næsta haust eða nota hrútinn aðeins
til sláturlambaframleiðslu, þ.e. öllum
lömbum sem fæðast að vori undan
honum verði fargað næsta haust.
Fjórða möguleikann að nota
hrútinn í ræktun búsins þetta árið
verður að útiloka. Þetta á líka við
um veturgamla syni hans því að þó
að á síðasta vori hafi hrúturinn ekki
gefið neitt lamb með gallann er það
því miður engin prófun á því að hann
beri ekki genið.
Notkun ætternisupplýsinga
Í lokin ætla ég að ræða aðeins eitt
lítið dæmi um hvernig nota má
ætternisupplýsingarnar til að skoða
áhugaverða hluti.
Það sem ég gerði var að reikna
erfðahlutdeild þriggja líklega hvað
mestu ættfeðranna hjá hyrnda fénu
í dag hjá öllum nýjum hyrndum
hrútum á sæðingastöðvunum í vetur.
Fróði 18-880 sækir hæst hlutfall gena sinna til ættfeðranna þriggja, eða um 26,6%. Myndir / Halla Eygló Sveinsdóttir.
Jón Viðar Jón-
mundsson.
Nýr hrútur Kveikur Raftur Grábotni Samtals
05-965 05-966 06-833
Fróði 17-880 6,24 7,81 12,5 26,55
Angi 18-882 7,81 3,12 0 10,93
Kraftur 19-883 5,07 3,51 9,37 17,95
Askur 19-884 7,42 2,34 6,25 16,01
Alli 19-885 12,49 7,81 0 20,3
Baldur 19-886 6,25 3,12 0 9,37
Hnaus 20-890 9,15 0,78 9,41 19,34
Jaður 20-891 3,12 6,25 0 9,37
Austri 20-892 6,25 6,25 0 12,5
Þór 21-896 4,68 6,25 0 10,93
Sævar 21-897 7,81 6,94 8,39 23,14
Strokkur 21-898 4,71 10,36 8,01 23,08
Trausti 22-900 6,25 1,56 0 7,81
Hornsteinn 22-901 3,57 0,78 0 4,35
Meðaltal 6,49 4,78 3,85 15,12
Hlutdeild valinna hyrnda hrúta í erfðamengi
nýrra hyrndra hrúta á stöðvunum
Ættfaðir
Tölurnar sýna hlutfall gena, erfðahlutdeild, frá ættföðurnum sem um ræðir
hjá viðkomandi hrúti.
Huppa frá Kluftum. Málverk eftir Halldór Pétursson.