Bændablaðið - 23.03.2023, Qupperneq 52

52 Bændablaðið | Fimmtudagur 23. mars 2023
Höfundar grein-
arinnar virðast
ekkert þekkja
til rannsókna á
litaerfðum hjá
íslensku sauðfé,
sem augljóslega
hljóta að eiga að
vera snar þáttur
í umfjöllun
um þetta efni á
íslensku. Þar ber að sjálfsögðu hæst
rannsóknir Stefáns Aðalsteinssonar,
doktorsritgerðar hans auk aragrúa
yfirlits- og vísindagreina um efnið.
Ég bý þar betur en aðrir að hafa
aðgang að einstakri samantekt hans
um efnið sem ég nefni í síðustu grein.
Einnig nefni ég aftur hina frábæru
yfirlitsgrein Emmu Eyþórsdóttur og
samstarfsmanna sem ég vísa líka til
í síðustu grein.
Hvernig áfram skyldi haldið
vafðist aðeins fyrir mér. Niðurstaða
mín varð að fjalla áfram um efnið út
frá því sem tengja mætti hverjum og
einum erfðavísi í þeim þrem sætum
sem Stefán skilgreindi fyrstur í ritgerð
sinni. Áður en ég byrja þannig eru
samt tvo atriði sem ég vil aðeins ræða.
Litir hjá forystufé
Það fyrra er að á Íslandi eru tvö
fjárkyn. Annað er íslenska féð sem
er nánast ráðandi að fjölda. Hins
vegar er forystuféð sem er einstakt í
heiminum og að mínu viti merkilegasta
erfðaauðlind sem við eigum hjá
íslensku búfé.
Forystuféð er mjög frábrugðið
íslenska sauðfjárkyninu að litum.
Meginhluti forystufjár er með öðrum
litum en hvítum. Áruð 2015 birti ég
ásamt nokkrum samstarfsmönnum
grein um rannsóknir á þessum sérstaka
fjárstofni í Náttúrufræðingnum. Þar
var unnið með upplýsingar um nánast
allt forystufé sem til var í landinu sem
reyndist þá (2009) vera tæplega 1500
vetrarfóðraðir gripir. Þar geta lesendur
kynnt sér fjölbreyttar upplýsingar
um forystufjárstofninn og byggir það
sem hér á eftir verður sagt á þeim
niðurstöðum.
Alla grunnliti er að finna hjá þessu
fé, hvítt mjög sjaldgæft og mögulega
aðeins dæmi um innblöndun frá
íslenska fénu, grátt frekar sjaldséð en
mórautt mun algengara en hjá íslenska
fénu og það er að stórum hluta tvílitt.
Tilraun til að meta tíðni einstakra
litaerfðavísa má lesa í greininni.
Ekki hafa verið gerðar aðrar
rannsóknir hérlendis á þessu efni en
þessar. Vegna þess hve stofninn er
lítill er mögulegt að umtalsverðar
breytingar geti orðið á ýmsum
útlitseinkennum á skömmum tíma.
Ekki verða færðar neinar sönnur
á að hjá forystufé megi finna aðra
litaerfðavísa en hjá íslenska fénu en í
greininni er sagt frá tvílitaafbrigði sem
finnst aðallega á aðalræktunarsvæði
forystufjár í Norður-Þingeyjarsýslu
og gengur liturinn þar undir heitinu
íglótt (greinilega dregið af eyglótt) og
má lýsa sem nær hvítu fé með örlítinn
dökkan lit um augnkróka. Besta dæmi
um þennan lit var forystuhrúturinn
Leifur 02-900 sem notaður var fyrir
tæpum tveim áratugum. Hann átti enn
afkvæmi á lífi þegar rannsóknin fór
fram og eigendur flokkuðu sem hvít en
kom í ljós við frekari skoðun að báru
þennan sjaldgæfa lit og voru því tvílit
en ekki hvít. Ég minnist þess aldrei
að hafa séð nema forystufé með þetta
litaafbrigði hér á landi, sem auðvita
sannar ekkert. Aðeins eitt fjölmargra
dæmi um litaafbrigði hjá fé hér á landi
sem forvitnilegt væri að rannsakað
væri nánar. Margt fleira mætt segja
um liti hjá forystufé en þeim sem
vilja skoða þau mál frekar er vísað á
áðurnefnda grein. Mér vitanlega hafa
ekki birst neinar frekari rannsóknir á
þessum málum þó að í skýrsluhaldinu
hafi verið tekin upp aðgreining á
forystufé sem ætti að auðvelda birtingu
á margháttaðri tölfræði um það, m.a.
um þróun lita.
Vinna þarf betri tölfræði um þróun
lita sauðfjár á Íslandi
Þetta beinir sjónum að hinu almenna
atriðinu sem ástæða er til að ræða
aðeins áður en farið er að fjalla um
einstök litagen. Það er alger vannýting
á þeim gríðarmiklu upplýsingum um
litarerfðir og möguleg áhrif þeirra
á aðra eiginleika sem geymd eru í
skýrsluhaldi fjárræktarfélaganna.
Þarna eru litaskráningar á meginhluta
bæði lamba og fullorðins fjár sem þar
eru skráð. Þetta hefur sýnt sig að vera
gullnáma til slíkra rannsókna í þeim
fáu tilvikum sem við þeim hefur verið
hreyft til slíkra hluta enda er þetta
skráningakerfi byggt á þeim grunni
sem Stefán Aðalsteinsson byggði upp
á sínum tíma en grunnurinn þar er
skráning á lit unglamba. Hann byggði
sínar margnefndu rannsóknir á slíkum
skráningum og í doktorsritgerðinni
aðeins fyrir innan við 20 þúsund
einstaklinga. Með margs konar síum
gagnanna er ég sannfærður um að
auðvelt er að byggja upp gagnagrunn
sem lítt gæfi eftir að gæðum hans
gögnum en væri margfaldur að
umfangi þannig að mögulegt væri
að vinna þarna jafnvel ekki síðri
vísindarannsóknir á litaerfðum hjá
íslensku sauðfé en hann gerði á sínum
tíma aðeins byggt á þerri kunnáttu sem
hann bókfesti þá.
Í þessum efnum hafa aðeins verið
unnar fátæklegar rannsóknir á tíðni
einstakra lita. Ég gerði slíka rannsókn
á lömbum í fjárræktarfélögunum fyrir
mörgum áratugum á tíðni einstakra
lita. Matreiddi síðan nokkrum
árum síðar heilmikið af slíkum
upplýsingum fyrir Halldór Eiðsson
sem þá var í framhaldsverkefni við
HÍ en afrakstur þeirrar vinnu sá ég
aldrei. Langbitastæðastar eru ýmsar
rannsóknir sem Emma Eyþórsdóttir
hefur unnið með nemendum sínum
og samstarfsfólki við LbhÍ. Mest
af þessum rannsóknum hafa verið
einskorðaðar við tíðni lita og
litaafbrigða.
Síðar mun ég ef til vill víkja að
rannsóknum sem íslenskur bóndi gerði
fyrir mörgum áratugum á gögnum úr
fjárbók sinni um áhrif mismunandi
lita á frjósemi ánna. Þetta sýnir okkur
að gögnin þurfa ekki endilega að vera
merkileg að flestra mati ef unnið er
úr þeim með snefil af kunnáttu og
skynsemi. Þarna er bent á gullnámu
um liti og litaafbrigði sem þekking
verður vonandi grafin úr á komandi
árum.
Örfá almenn atriði tengd
A1 geninu
Snúum okkur þá að umfjöllun um
fyrsta genið A1 sem er ríkjandi gen
hjá sauðfé og gefur okkur hvítan eða
gulan lit. Þetta er það gen sem hefur
langsamlega hæsta tíðni allra litagena
hjá íslensku sauðfé. Samkvæmt
nýjustu tölum sem finna má í grein
Emmu og samstarfsmanna voru 2020
78,5% ánna í fjárræktarfélögunum
hvítar og virðist þetta hlutfall hafa
farið hratt lækkandi á síðustu árum. Ég
mun hafa fundið að um 84% lambanna
sem fæddust á búum úr skýrsluhaldi
fjárræktarfélaganna 1976 hafa verið
hvít og samkvæmt áðurnefndri grein
Emmu var þetta hlutfall um 85%
hjá ánum í fjárræktarfélögunum um
aldamót og það fer ekki lækkandi fyrr
en á allra síðustu árum.
Skýring Emmu og félaga á að þessa
breytingu megi rekja til fækkunar á
fé á síðustu árum verð ég hins vegar
að lýsa mig algerlega ósammála. Þar
held ég að skýringuna sé augljóslega
að finna í því að gæði hrútanna á
sæðingastöðvunum sem eru dökkir
eða erfa dökka liti hafa stökkbreyst
á síðustu árum og er nú svo komið
að bestu hrútar stöðvanna eru dökkir
hrútar. Það eru þessir hrútar sem alveg
stýra þessari þróun. Þar um þori ég
að leggja að veði þekkingu mína
á sauðfjárrækt um allt land á móti
hugdettum þeirra um fækkunaráhrif.
Þau raunar birta í sinni grein skýrar
vísbendingar í þessa átt með að
nefna áhrif Grábotna 06-833 á tíðni
botnótta litarins. Grábotni erfði einnig
gráan lit og synir hans eins og Dreki
13-953 sem fengu þann föðurarf
hafa nánast orðið jafningjar föður
síns sem yfirburðagripir til kynbóta.
Þessir hrútar af fjölbreyttum uppruna
skipta hins vegar orðið tugum bara
á síðasta áratug og það eru þeir sem
stýra þróuninni.
Litaeinkenni hjá íslenskum
fjárstofnum
Þessari umræðu vil ég að þessu sinni
ljúka með umræðu um útlitseinkenni
sem tengjast kynjaeinkennum hjá
sauðfé sem ég tel eðlilegast að tengjast
erfðum hvíta litarins. Ég mun geyma
til næstu greinar smá umfjöllun um
einkenni erlendra fjárkynja en hér ræða
slík einkenni í íslenskri sauðfjárrækt.
Þegar þeir bræður Hallgrímur og
Jón Þorbergssynir hefja umræðu um
sauðfjárkynbætur hér á landi snemma
á síðustu öld lögðu þeir mikla áherslu
á að bændur mótuðu sér skýra stefnu
um slík útlitseinkenni fjárins sem þeir
ætluðu að rækta. Stefna bæri að því að
allt fé yrði fagurgult á haus og fótum,
mætti líka vera kolótt og þá frekar blá-
en svartkolótt. Lýstu um leið mikilli
andúð á hreinhvítu og tvílitu fé. Það
fé sem væri dökkt ætti að vera einlitt.
Langbesta dæmi um slíka ræktun
var fé Jóns sjálfs á Laxamýri og
kennt við bæinn báðum megin við
fjárskiptin á svæðinu laust fyrir miðja
síðustu öld. Úr þekktum lýsingum
Halldórs Pálssonar frá því um miðja
síðustu öld má ráða að blákolóttir
glæsigripir voru mun algengari en
nú má sjá. Síðasti gripurinn sem ég
tengi Halldóri í þessu samhengi var
djásn hans frá Hesti, Angi 68-875. Öll
þannig einkenni úr einstökum hjörðum
hafa horfið á síðustu áratugum samfara
þeim útlitshrærigrauti sem fylgt hefur
sæðingastöðvahrútum síðustu áratuga.
Ég tel mig hafa náð síðustu hjörðum
með slík sterkt mótuð útlitseinkenni
þegar ég var að byrja flakk mitt til
fjárbúa um allt land fyrir mörgum
áratugum. Féð í Holti í Þistilfirði er
mér þar eftirminnilegast.
Möðrudalsféð – Kvískerjaféð
– Öræfaféð
Lokaþátturinn að þessu sinni skal
verða smá umfjöllun um gamla
Öræfaféð og þá sérstaklega fé kennt
við Kvísker. Sagnir eru um að seint
á átjándu öld eða snemma á þeirri
nítjándu hafi komið að Möðrudal á
Fjöllum hrútur af Svarthöfðafé frá
Skotlandi. Hann mótaði fé í Möðrudal
sterkt með svartkolóttum andlitslit.
Þannig fé lýsir Halldór Pálsson síðast
þar á bæ laust fyrr 1960. Árið 1911
kemur fyrsti hrútur frá Möðrudal í
Austur-Skaftafellssýslu að Hólum í
Hornafirði og munu honum og öðrum
sem fylgdu í kjölfarið hafa fylgt þessi
greinilegu einkenni.
Frá Hólum fóru hrútar að
Kvískerjum í Öræfum á þriðja áratug
síðustu aldar áður en sveitinni var
lokað fyrir innflutningi á lifandi fé
sem Öræfingar góðu heilli hafa staðið
vörð um til dagsins í dag en einkenni
kolótta litarins fylgdu. Brátt mun
allt Kvískerjaféð hafa verð mótað
af þessum útlitseinkennum. Það
dreifðist mjög innansveitar og austur
um Suðursveit og Mýrar og fylgdu
einkennin oftast í kaupbæti með
hrútunum. Ég hef áður sagt á prenti
að Kvískerjaféð varð til takmarkaðra
kynbóta þar sem það kom og löngu
nánast horfið úr stofninum í þessum
sveitum og öll þess einkenni. Síðasta
grip frá Kvískerjum með greinileg
litareinkenni sá ég upp á Jökuldal
um aldamót og má þannig segja að
einkennin frá Möðrudal voru nánast
komin til baka hringinn en hafði
tekið um tvær aldir. Taldi bóndinn
sig hafa keypt hrútinn til kynbóta
en hafði greinilega keypt köttinn í
sekknum enda Kvískerjaféð þá löngu
úrkynjað m.a. vegna óhóflegrar
skyldleikaræktar. Ég hef áður
greint frá lokum einkennisins hjá
fé í Möðrudal. Í eina skipti sem ég
sá hrúta frá Hólum laust eftir 1980
mátti enn sjá greinileg litareinkenni
en það fé var þá löngu komið úr
allri ræktun. Áhrifin munu með öllu
horfin í Öræfum enda fé þar í sveit
meira mótað af sæðingum en líklega í
nokkurri sveit hér á landi. Ómetanleg
varúð Öræfinga við ræktun á sínu
fé hefur komið mörgum bændum á
fjárskiptasvæðum vegna riðuveiki
að ómetanlegu gagni ásamt mörgum
fleiri á síðustu áratugum.
Læt þessu lokið en í næstu grein
mun fram haldið að spjalla um áhrif
á litareinkenni hjá íslensku fé eftir
blöndun við erlend sauðfjárkyn.
Jón Viðar Jónmundsson,
sjálfstætt starfandi búvísindamaður.
LESENDARÝNI
Jón Viðar
Jónmundsson.
Gils 13-976 á Klukkufelli í Reykhólasveit en stöðvarnar sóttu að Þúfnavöllum
í Hörgárdal. Glæsilegur fulltrúi forystufjár eins og það verður tignarlegast,
sagður svartblesuflekkóttur að lit í hrútaskrá.
Erfðafræði útlitseinkenna sauðfjár VI:
Litaerfðir tengdar A1 samsætunni
Enn skal haldið áfram rabbi um erfðafræði útlitseinkenna hjá sauðfé.
Þetta byrjaði ég með tilvísun til ákaflega athyglisverðrar yfirlitsgreinar,
„Genetics of the phenotypic evolution in sheep: a molecular look at
diversity-driving genes“, í hinu þekkta búfjárkynbótariti Genetics
Selection Evoluton. Í þessari og næstu greinum vík ég hins vegar alveg
frá yfirlitsgreininni góðu.
Leifur 02-900 frá Leifsstöðum í Axafirði. Litur er rakinn til forystufjár Þórðar Benjamínssonar kenndum við Víkingavatn.
Í hrútaskrá er Leifur sagður svartbaugóttur. Fyrir norðan þekkist að þessi litur sé kallaður íglótt. Getum er leitt að
því að mögulega sé hér um tvílit að ræða sem bundin sé við forystufé.